بریده‌هایی از کتاب فارسی عمومی؛ دریچه‌ای بر شاهکارهای ادبیات فارسی

تا تو هستی و غزل هست دلم تنها نیست محرمی چون تو هنوزم به چنین دنیا نیست از تو تا ما سخن عشق همان است که رفت که در این وصف زبان دگری گویا نیست بعد تو قول و غزل‌هاست جهان را اما غزل توست که در قولی از آن ما نیست تو چه رازی که به هر شیوه تو را می‌جویم تازه می‌یابم و بازت اثری پیدا نیست شب که آرام‌تر از پلک تو را می‌بندم در دلم طاقت دیدار تو تا فردا نیست این که پیوست به هر رود که دریا باشد از تو گر موج نگیرد، به خدا دریا نیست من نه آنم که به توصیف خطا بنشینم این تو هستی که سزاوار تو باز این‌ها نیست

زبان و ادبیات فارسی آشنای مهجور این روزهای ایران و ایرانی است

امروز اگر خلق به ما لطف ندارد روزی به سر مقبره‌مان گل بگذارد زیرا که از آنجا که خلایق همه مستند این مردم نادان همه‌شان مرده‌پرستند

ایرانی در این ادبیاتْ شاد، خردورز، برون‌گرا، عاشق طبیعت، و دارای عشق‌ورزی‌های خوش‌فرجام و بدون جدایی‌های طاقت‌سوز است.

کلیله و دمنه از کتب مهم و محبوب پادشاهان و بزرگان ایران و عرب بود که در زمان پادشاهی انوشیروان ساسانی از هند به ایران آورده شد و طبیب فرزانه‌ای به نام برزویهٔ طبیب آن را از سنسکریت به پهلوی ترجمه کرد. سپس عبدالله‌بن‌مقفع آن را از پهلوی به عربی درآورد. محبوب‌ترین و موفق‌ترین برگردان این کتاب در ایران، از ابوالمعالی منشی است که به فارسی صورت گرفته است.

با وجوداینکه در دورهٔ سعدی لغات بسیاری از عربی و مغول وارد زبان فارسی شده بود، در گلستان هیچ‌یک از این الفاظ و ترکیبات وارد نشده است و بسیاری از ویژگی‌های سبک خراسانی در این اثر مشاهده می‌شود. بدون اغراق و تردید، گلستان سعدی شاهکار نثر فارسی کهن است که زبانی بسیار شیرین و روان دارد و نسبت به بوستان، دنیایی نزدیک‌تر به واقعیت را به نمایش می‌گذارد.

معشوق عشقی ای وطن، ای عشق پاک من! ای آن که ذکر عشق تو شام و سحر کنم عشقت نه سرسری‌ست که از سر به‌در شود مهرت نه عارضی است که جای دگر کنم عشق تو در وجودم و مهر تو در دلم با شیر اندرون شد و با جان به‌در کنم

از لحاظ زمانی سبک خراسانی دورهٔ طاهریان، صفاریان، و به‌ویژه سامانیان را دربرمی‌گیرد.

در میان زبان‌های متعدد موجود در ایران پیش از اسلام، زبان پهلوی نزدیک‌ترین زبان به فارسی دری است. در واقع مردم ایران در اوایل ورود اسلام به زبان پهلوی سخن می‌گفتند.

طبق تقسیم‌بندی‌های موجودْ سبک خراسانی نخستین سبک در ادبیات فارسی است که از لحاظ نیمهٔ دوم قرن سوم تا پایان قرن پنجم هجری را دربرمی‌گیرد. در آثار باقی‌مانده از این سبک، واژگان فارسی بی‌شماری وجود دارد که شاهنامهٔ فردوسی سرآمد آن‌ها است؛ به‌طوری‌که ریشهٔ کمتر از پنج درصد واژگان آن به زبان عربی می‌رسد.

ابوالمجد مجدودبن‌آدم مشهور به سنایی در میانهٔ قرن پنجم هجری در غزنین به دنیا آمد. ورود رسمی مضامین عرفانی به شعر برای نخستین‌بار در اشعار وی صورت می‌گیرد.

معشوق به سامان شد تا باد چنین باد کفرش همه ایمان شد تا باد چنین باد زان لب که همی زهر فشاندی به تکبر اکنون شکرافشان شد تا باد چنین باد

گرچه پایگاه علمی خیام برتر از جایگاه ادبی اوست، اما وی بیشتر به سبب سرایش رباعیات شهرت جهانی دارد.

خاقانی را به دلیل سرودن ابیات متعددی دربارهٔ خورشید و طلوع صبح، شاعر صبح نیز نامیده‌اند.

الیاس بن یوسف نظامی گنجوی در حدود سال ۵۳۵ ه.ق در گنجه از توابع ارّان به دنیا آمد. وی استاد بزرگ داستان‌سرایی و یکی از قله‌های بلند ادبیات فارسی است.

سبک عراقی اوج شیوع عرفان و شعر شرعی است. غزل به‌ویژه در شعر عطار و حافظ به سمت غزل عرفانی پیش می‌رود و به قالب محبوب شاعران بدل می‌شود.

وی بی‌شک در بلندای قله‌های گونه‌گون شعر عرفانی فارسی با صلابتی کم‌نظیر ایستاده است و پرچم‌داری می‌کند. ویژگی‌های شعری او عبارت است از موسیقی قوی، باورپذیری، نشاط و غم‌ستیزی، زبان نمادین، وفور تلمیح و تازگی داشتن.

مهم‌ترین اثر مولوی مثنوی معنوی در شش دفتر و حدود ۲۶ هزار بیت است. مولانا در مثنوی فارغ از هر دین و آیین و نژادی به نوع بشر درس مهربانی، آزادگی، و انسانیت می‌دهد و به بسیاری از پرسش‌های ذهن آدمی درخصوص مذهب و معنویت پاسخ می‌دهد.

غزل سعدی در اوج عاشقانگی، بیشتر معشوقی عینی و زمینی را متصور می‌سازد و زبان آن روان و معنای آن روشن است. ایهام و دوپهلوگویی در این شعر جز در خدمت لذت ادبی صرف قرار نمی‌گیرد. معشوق غزل حافظ اما در ابرهای تیرهٔ تردید و چندگونگی سرگردان است و کلام حافظ سرشار از ایهام و تلاش برای خلق چندمعنایی در راستای اهداف غیرادبی، سیاسی و اجتماعی است.

هم‌زمان با قدرت گرفتن صفویه در ایران، غزل سبک عراقی که معشوقی رازآلود، عرفانی و آسمانی داشت، به سمت صراحت، عینیت و سادگی متمایل شد. عاشق و معشوق شخصیتی زمینی، به واقعیت نزدیک‌تر و باورپذیرتر پیدا کردند و دچار دگرگونی گشتند.

قالب اصلی شعر وحشی در دیوان اشعارش، غزل است و دو منظومهٔ عاشقانه به نام "ناظر و منظور"، و "شیرین و فرهاد" سروده است. منظومهٔ اخیر ناتمام ماند و بعدها وصال شیرازی آن را به پایان رساند.

روزگاری من و دل ساکن کویی بودیم ساکن کوی بت عربده‌جویی بودیم عقل و دین باخته، دیوانهٔ رویی بودیم بستهٔ سلسلهٔ سلسله‌مویی بودیم

نثر او بسیار شیرین و آمیخته به شعر و ضرب‌المثل‌های مردمی لطیف است. بدین سبب وی را سعدی عصر خود می‌نامند. در واقع وی احیاکنندهٔ نثر فارسی در دورهٔ قاجار است و باید او را یکی از نقاط عطف در تاریخ نثر فارسی دانست. درحقیقت اگر قائم‌مقام نبود، نثر فارسی در عهد قاجار متحول نمی‌گشت و رفته‌رفته به نثر ساده و درست امروزی تبدیل نمی‌شد.

مهم‌ترین مضامین شعر فارسی در عصر مشروطه، آزادی، وطن، قانون‌گرایی، تعلیم‌وتربیت نوین، توجه به علوم و فنون جدید، و توجه به مردم است.

پیام دوشم از پیر می فروش آمد بنوش باده که یک ملتی به هوش آمد هزار پرده ز ایران دریده استبداد هزار شکر که مشروطه پرده‌پوش آمد ز خاک پاک شهیدان راه آزادی ببین که خون سیاوش چه‌سان به جوش آمد

انواع ادبی در دورهٔ مشروطه شامل روزنامه‌نویسی، طنزنویسی، نامه‌نگاری، رمان‌نویسی، و نمایشنامه‌نویسی است. همچنین موضوع و درون‌مایهٔ آثار، به زندگی و مشکلات روزمرهٔ مردم کوچه و بازار بسیار نزدیک شد و دولت و دربار مورد انتقاد بیشتری قرار گرفت و مفاهیم آزادی، وطن‌دوستی، تجددخواهی، عدالت‌خواهی، قانون‌خواهی، و مبارزه با جور و فساد رایج شد.

دهخدا در ادبیات عهد مشروطه مقامی ارجمند دارد، او باهوش‌ترین و دقیق‌ترین طنزنویس این عهد است.

شعر نو فارسی رسماً با نیمایوشیج آغاز می‌شود. پس از شعر نیمایی، جریان‌های زیادی به پیروی از او، در شعر معاصر به‌وجود آمد، اما هیچ‌یک نتوانستند مانند شعر نیمایی به حیات خود ادامه دهند و به‌صورت شعر تثبیت‌شدهٔ فارسی درآیند.

رخشنده اعتصامی، مشهور به پروین اعتصامی، از شاعران نامی معاصر در سال ۱۲۸۵ شمسی در تبریز تولد یافت. وی از ابتدا زیر نظر پدر دانشمند خود ـ که با انتشار کتاب (تربیت نسوان) اعتقاد و آگاهی خود را به لزوم تربیت دختران نشان داده بود ـ رشد کرد.

قصه نیستم که بگویی نغمه نیستم که بخوانی صدا نیستم که بشنوی یا چیزی چنان که ببینی یا چیزی چنان که بدانی من درد مشترکم مرا فریاد کن