بریده‌هایی از کتاب دانشگاه تا بازار؛ شرحی بر اقتصاد موضوعات عمومی

تمایل فردی و جمعی (ملی) برای اهمیت قایل شدن در زمینه کیفیت محیط زیست و پرداخت هزینه بابت آن، وابستگی شدیدی به ثروت افراد دارد.

ناتوانایی دولت در متوقف کردن مصرف مشروبات الکلی و مواد مخدر بدین معنا نیست که چنین تلاش‌هایی بی‌اثر بوده است. آثار این تلاش‌ها در نتایج آن متجلی است؛ مواد مخدر و مشروبات الکلی آلوده. در حقیقت پیام این بحث نکوهش تلاش‌های دولتی نیست بلکه در عوض می‌خواهد بگوید هنگامی که دولت تلاش می‌کند تا از مبادلات متقابلا سودمند جلوگیری کند، حتی بهترین تلاش‌ها نیز موفقیت چندانی را در پی نخواهند داشت.

از نهار مجانی خبری نیست. هر انتخابی و لذا هر سیاستی مستلزم هزینه است و باید از برخی چیزها صرف‌نظر کرد. در دنیای کمیابی، ما نمی‌توانیم از همه چیز بیشتر داشته باشیم؛ برای بیشتر داشتن از برخی چیزها، باید از چیزهای دیگری چشم بپوشیم.

در سال ۱۹۶۰، ۲۰ درصد فقیرترین خانوارهای آمریکایی تقریبا کمی بیشتر از ۴ درصد کل درآمد را دریافت می‌کردند. در حال حاضر و پس از گذشت حدود پنج دهه از تلاش‌های دولت جهت کاهش فقر، ۲۰ درصد پایینی جمعیت، کمی کمتر از ۴ درصد کل درآمد را دریافت می‌کنند. در سال ۱۹۶۰ در حدود ۴۰ میلیون آمریکایی در فقر زندگی می‌کردند و در حال حاضر، علی‌رغم صرف میلیاردها دلار جهت کمک به فقرا، همچنان در حدود چهل میلیون شهروند آمریکا در فقر زندگی می‌کنند. به نظر می‌رسد فقر در ثروتمندترین کشور دنیا مثل فنر، حالت برگشت‌پذیری دارد.

علت اصلی مخالفت با جهانی‌شدن آن است که مخالفان جهانی‌شدن از شرایط رقابتی که پس از تجارت آزاد حاصل می‌شود متنفرند. این مخالفت ناپسندیده و غیراخلاقی نیست اما مطمئنا نوع‌دوستانه و از سرِخیرخواهی هم نیست. این مخالفت، ساده و سرراست و بر پایه نفع شخصی است.

ایران، با بیست و سه اهداکننده عضو در هر یک میلیون نفر، رکورد بالاترین میزان اهداکننده زنده در دنیا را به خود اختصاص داده است. در سال ۱۹۸۸ جبران پولی اهدای عضو در ایران قانونی شد و در دهه بعد از آن، ایران توانست آمار بیماران منتظر پیوند کلیه را به صفر برساند، رکوردی که هیچ کشور دیگری به آن دست نیافته است. در سیستم ایرانی پیوند اعضا، فرد منتظر پیوند کلیه، می‌بایست نخست در میان اعضای خانواده خود به جستجوی اهداکننده‌ای مناسب و راضی به اهدا بپردازد. اگر چنین موردی یافت نشد، متقاضی دریافت کلیه باید تا شش ماه در انتظار اهداکننده‌ای فوت‌شده و مناسب خود بماند. پس از پایان این مهلت، متقاضی دریافت می‌تواند تقاضای خود مبنی بر خرید کلیه از اهداکننده حاضر به فروش را به انجمن ملی پیوند اعضا ارائه کند. اهداکننده از دولت مبلغ ۱۲۰۰ دلار به اضافه یک سال بیمه کامل درمانی دریافت می‌کند و همچنین مبلغ ۲۳۰۰ تا ۴۵۰۰ دلار از دریافت‌کننده کلیه

یکی از کارکردهای اساسی دولت، فراهم ساختن ساختارهای نهادی لازم برای خلق و حفظ ثروت است. با این حال، جوهره بسیاری از سیاست‌گذاری‌های دولتی این نیست که کیک اقتصاد را بزرگتر کند. در عوض، بسیاری از سیاست‌های دولتی، مربوط به تقسیم کیک به روش‌های جدید است، به طوری که یک گروه، به قیمت اینکه سایر گروه‌ها سهم کمتری از منابع ببرند، سهم بزرگتری از منابع ببرد. موفقیت در این امر مستلزم آن است که سیاستمداران در بهره‌گیری از جهل عقلایی رای‌دهندگان ماهر باشند و بتوانند منافع حاصل از سیاست را بین عده محدودی از افراد مد نظر تقسیم کرده و در عین حال هزینه‌های این سیاست را بین تعداد بزرگی از افراد دیگر توزیع کنند.

در سراسر تاریخ ثبت شده بشر، هر گاه کالا یا خدمتی برای افرادی که از آن بهره می‌بردند ارزان‌تر شده، بدون اهمیت دادن به این نکته که استدلال‌های سیاسی در موضع مقابل قرار می‌گیرند، بر حجم تقاضا افزوده شده است.

ناتوانایی دولت در متوقف کردن مصرف مشروبات الکلی و مواد مخدر بدین معنا نیست که چنین تلاش‌هایی بی‌اثر بوده است. آثار این تلاش‌ها در نتایج آن متجلی است؛ مواد مخدر و مشروبات الکلی آلوده. در حقیقت پیام این بحث نکوهش تلاش‌های دولتی نیست بلکه در عوض می‌خواهد بگوید هنگامی که دولت تلاش می‌کند تا از مبادلات متقابلا سودمند جلوگیری کند، حتی بهترین تلاش‌ها نیز موفقیت چندانی را در پی نخواهند داشت.

نمی‌توان از یک حقیقت ساده فرار کرد: شاید سیاستمداران قانون وضع کنند و ماموران دولتی هم به بهترین نحو آنها را اجرا کنند، اما آنچه بر اقتصاد فرمانروایی می‌کند قوانین عرضه و تقاضا است.

علم اقتصاد با یک اصل ساده آغاز می‌شود: ما در دنیای کمیابی زندگی می‌کنیم، بدین معنا که برای به دست آوردن برخی چیزها باید چیزهای دیگری را قربانی کنیم. این قاعده درست همان‌طور که درباره پیتزا، اصلاح مو و آثار هنری صادق است، درباره ایمنی نیز صادق است.

از نهار مجانی خبری نیست. هر انتخابی و لذا هر سیاستی مستلزم هزینه است و باید از برخی چیزها صرف‌نظر کرد. در دنیای کمیابی، ما نمی‌توانیم از همه چیز بیشتر داشته باشیم؛ برای بیشتر داشتن از برخی چیزها، باید از چیزهای دیگری چشم بپوشیم.

بسیاری از کشورهای اروپای جنوبی نظیر ایتالیا دارای بخش‌های زیرزمینی هستند که حداقل ۳۰ درصد کل فعالیت‌های اقتصادی کشور را در بر می‌گیرند. اگر نگاهی به کشورهای در حال توسعه و مخصوصا کشورهایی که دولت‌های فاسدی دارند بیاندازیم، اقتصاد زیرزمینی در این کشورها شاید تا ۷۰ درصد کل فعالیت‌های اقتصادی را تشکیل دهد. برای مثال، زمانی که ونزوئلا از دموکراسی به سمت اُلیگارشی همراه با فساد گسترده حرکت کرد، اندازه اقتصاد زیرزمینی در این کشور تقریبا سه برابر شد، البته راهی برای اطمینان از مقدار دقیق آن وجود ندارد. به هر نقطه‌ای از جهان که نظری بیاندازیم، به نظر می‌رسد که مالیات‌ها، مقررات و فساد دولتی همگی عواملی هستند که به گسترش اقتصاد زیرزمینی دامن می‌زنند. علت آن نیز ساده است، در چنین شرایطی انجام کارها خارج از ضوابط قانونی ساده‌تر است زیرا می‌توان موانع مبادله اختیاری را به سادگی دور زد.

مقایسه میان اروپا و ایالات متحده بیانگر صحت استنتاج ما در رابطه با اهمیت نقش مالیات‌ها است. به طور متوسط، کشورهای اروپایی نرخ‌های مالیات بر درآمد نهایی بالاتری را در مقایسه با آمریکا بر شهروندان خود وضع می‌کنند. برآوردها از نسبت اندازه اقتصاد زیرزمینی به کل اقتصاد نشان می‌دهد که این نسبت برای اروپا دو برابر آمریکا است. نسبت فعالیت‌های زیرزمینی به کل فعالیت‌های اقتصادی در آمریکا تقریبا ۱۰ درصد است، در حالی که این نسبت برای اروپا ۲۰ درصد است.

به همین خاطر ما معتقدیم که در همه کشورهای دنیا، نرخ مالیات بر درآمد نهایی بالاتر مترادف است با سهم بیشتری از فعالیت‌های اقتصادی گزارش نشده و در نتیجه عدم پرداخت مالیات بابت آنها. چنین نتیجه‌ای صرفا بازتاب‌دهنده این حقیقت است که همه افراد در واکنش به محرک‌ها و انگیزه‌ها به صورت حاشیه‌ای (نهایی) پاسخ می‌دهند. البته این بدان معنا نیست که نرخ‌های مالیات نهایی بالا باعث می‌شوند تا تمامی نیروهای کار به دنبال فرار از ثبت قانونی درآمدهای خود باشند، بلکه بدان معنا است که نرخ‌های مالیات بر درآمد نهایی بالاتر موجب می‌شود تا نسبت بزرگتری از افراد به دنبال راه‌های عدم گزارش درآمدهای خود باشند.

معنای فقر در کشورهای در حال توسعه -که اکثریت جمعیت جهان را شامل می‌شوند- با معنای فقر در آمریکا کاملا متفاوت است. برای مثال، در آفریقا و بیشتر قسمت‌های آسیا، این امری عادی است که افراد در رده‌های پایین توزیع درآمد با درآمد سالانه‌ای معادل ۴۰۰ دلار یا کمتر زندگی خود را بگذرانند، در حالی که همین قشر در آمریکا ۱۰ تا ۱۵ هزار دلار در سال درآمد کسب می‌کند. همان‌طور که در فصل ۵ توضیح داده شد، این تفاوت مبهوت‌کننده در استانداردهای زندگی ناشی از تفاوت‌های گسترده در نهادهای حقوقی و اقتصادی است که در نقاط مختلف دنیا مشاهده می‌شود. چنین نهادهایی در آمریکا و بسیاری دیگر از کشورهای صنعتی، موجب انگیزش مردم در راستای به کار بستن استعدادهایشان شده و از آنها در مقابل مصادره اموالشان توسط دولت حمایت می‌کند. بنابراین بهترین برنامه مبارزه با فقر که تا به حال کسی دیده، پدید آوردن محیط نهادی‌ای است که افراد بتوانند در آن، حداکثر استفاده را از استعدادهای خود ببرند.

گرچه حالت فنری و بازگشت‌پذیر فقر در آمریکا، قشر فقیر و تحلیلگران این معضل را مایوس می‌سازد، ولی مطالعه این موضوعات در مقیاس بین‌المللی خالی از فایده نیست. در سایر کشورهای صنعتی نظیر ژاپن و اکثر کشورهای اروپایی، اقشار رده‌های پایین در توزیع درآمدی در مقایسه با فقرا در آمریکا بعضا (و نه همیشه) از زندگی بهتری برخوردارند. اگرچه در این کشورها در مقایسه با آمریکا، معمولا فقرا نسبت بزرگتری از درآمد ملی را سهیم می‌شوند ولی درآمد ملی آنها کوچک‌تر است. بنابراین، در مقایسه با آمریکا، ۱۰ درصد فقیرترین جمعیت در ژاپن و آلمان درآمد متوسط بالاتری دارند و در انگلیس و ایتالیا درآمد متوسط کمتری دارند.

برنامه «اصلاحات رفاهی» تدوین‌شده در سال ۱۹۹۶ نقطه درخشانی در سیاست‌گذاری در زمینه فقر است. در گذشته، خانواده‌های کم درآمد، برای دوره‌ای نامحدود واجد شرایط دریافت کمک‌های دولت فدرال معروف به کمک به خانواده‌های دارای فرزندان تحت تکفل بودند. اما در سال ۱۹۹۶ این برنامه به برنامه کمک موقت به خانواده‌های نیازمند تغییر یافت. محدودیت‌هایی برای دوره زمانی که اشخاص می‌توانستند چنین کمک‌هایی را دریافت کنند وضع شد و به تمامی دریافت‌کنندگان انگیزه و کمک داده شد تا مهارت‌های شغلی خود را ارتقا داده و برای نخستین بار یا مجددا به جمع نیروهای کار بپیوندند. آثار کلی این تغییر سیاست همچنان در حال مطالعه است اما در حال حاضر به نظر می‌رسد که به طور متوسط باعث افزایش درآمد افراد در رده‌های پایین توزیع درآمد شده است.

اول، تغییرات جمعیتی مهمی در حال وقوع است. آمریکا در حال پیر شدن است و یک جمعیت سال‌خورده‌تر در مقایسه با یک جمعیت جوان تمایل به نابرابری درآمدی بیشتر دارد زیرا افراد سال‌خورده‌تر زمان بیشتری برای کسب تجربه و وقوع شانس داشته‌اند. همچنین سطح تحصیلات آمریکایی‌ها در حال بهبود است و این موضوع نیز بر میل به نابرابری درآمدی دامن می‌زند. افرادی که سطح تحصیلات پایینی دارند، سطح درآمد آنها به یکدیگر نزدیک‌تر است در حالی که بازه درآمدی افراد با سطح تحصیلات بالا، پراکنده‌تر است: زیرا برخی از آنها سرمایه انسانی خود را به درآمد بیشتر تبدیل می‌سازند و برخی دیگر از آنها بر ساعات فراغت خود می‌افزایند. این دو عامل جمعیتی (سالخوردگی و تحصیلات) در کنار هم می‌توانند بیش از ۷۵ درصد نابرابری درآمدی گسترده‌تر را توضیح دهند.

جهش‌های درآمدی در رده‌های بالای توزیع درآمد ناشی از جهش‌ها در رده‌های بسیار بالاست. برای مثال سی سال پیش، ۱۰ درصد بالای نردبان توزیع درآمد در آمریکا حدود ۳۱ از کل درآمد را تصاحب می‌کردند؛ اما امروزه آنها ۳۷ درصد از کل درآمد را تصاحب می‌کنند. یک درصد بالای صاحبان درآمد، ۹ درصد کل درآمد را از آنِ خود می‌کردند؛ اما امروزه ۱۶ درصد از کل درآمد را از آن خود می‌کنند. بنابراین، گرچه درآمدهای تورم‌زدایی‌شده در سراسر کشور حاکی از افزایش است ولی بر اساس داده‌ها، بیشترین افزایش را صاحبان رده‌های بسیار بالای درآمدی تجربه کرده‌اند. این الگو که برای نخسیتن بار در دهه ۱۹۹۰ آشکار شد یکی از مسائلی است که اقتصاددانان در صدد یافتن توضیحی برای آن هستند. در همین راستا، پژوهش‌های متعددی صورت گرفته ولی هنوز نتایج قابل اتکایی به دست نیامده است.