بریده‌هایی از کتاب روانشناسی اجتماعی به زبان آدمیزاد

سخت‌کوشی بهتر از نابغه بودن است

تجربیات زندگی هر قدر هم شگفت‌انگیز یا وحشتناک باشند، حدود سه ماه بعد احساسات ما به وضعیت عادی برمی‌گردد.

طبق نظر روزنبرگ و هاولند، اگر کسی نتواند نگرشش را بیان کند، پس نگرشی ندارد.

) بگویید احساس می‌کنید کدام درست و کدام نادرست است: برای تغییر رفتار دیگران، اول باید نگرش‌هایشان را تغییر دهیم. هرچه بیشتر برای انجام کاری تشویق شوید، بیشتر از آن لذت می‌برید. تصمیمی که به‌شکل گروهی گرفته شود، معقول‌تر از تصمیمی است که فردی به تنهایی بگیرد. اگر کسی تنها باشد، کمتر احتمال دارد به کسی که در خیابان دچار مشکل شده است کمک کند.

ما معمولاً آنچه را بیش از همه تجربه کرده‌ایم دوست داریم

تجربیات زندگی هر قدر هم شگفت‌انگیز یا وحشتناک باشند، حدود سه ماه بعد احساسات ما به وضعیت عادی برمی‌گردد.

بنابراین، از نظر من باید در زمینهٔ چگونگی به تصویر کشیدن گروه‌های اجتماعی مختلف در رسانه‌ها بیشتر دقت کنیم. بعضی‌ها می‌گویند اشکالی ندارد اگر در بیشتر موارد ابله‌ترین شخصیت نمایش‌های تلویزیونی غربی یک زن بور است یا این‌که شخصیت‌های مسلمان فیلم‌ها همیشه تروریست از آب درمی‌آیند. آن‌ها معتقدند این موضوع مشکلی ایجاد نمی‌کند؛ چون هر کس می‌داند که نه همهٔ بورها خنگ‌اند و نه همهٔ مسلمان‌ها تروریست. اما حرف من این است که چنانچه این تداعی‌ها به‌طور مرتب در تلویزیون به تصویر کشیده شوند، به‌تدریج در حافظهٔ مردم نفوذ می‌کنند و بخشی از فرهنگ جامعه می‌شوند.

در لحظهٔ طرد شدن، تقریباً همان نواحی مغز فعال شد که در پاسخ به درد جسمی فعال می‌شود. به عبارت دیگر، پژوهشگر این آزمایش ادعا کرد که درد ناشی از طردشدگی یک درد واقعی است.

اگر آن‌قدر بدشانس بوده‌اید که یک اتفاق اندوهناک در زندگی‌تان پیش آمده باشد، می‌توانید پیش یک روان‌شناس فرویدی بروید که اعماق کودکی‌تان را بکاود و تقصیر را به گردن رابطهٔ شما با پدر و مادرتان بیندازد. می‌توانید تمامی کتاب‌های خودیاری منتشرشده را بخوانید، و یا به این توصیه که مادربزرگم به من یاد داد و شاید مادربزرگ شما هم یادتان داده باشد، گوش دهید: «صبر داشته باش. همه چیز درست می‌شود.» شواهد علمی تأییدکنندهٔ توصیهٔ مادربزرگ‌ها خیلی بیشتر از تمامی شواهد تأییدکنندهٔ نظریهٔ فروید است.

مردم در زمان‌های مختلف و به افراد مختلف پاسخ‌هایی متفاوت می‌دهند و دست آخر هم مخالف آن عمل می‌کنند

همان‌طورکه فستینگر گفته است، «مردم به چیزهایی که مجبورند تحمل کنند باور پیدا می‌کنند و عشق می‌ورزند». شاید این جمله برای نوشتن روی یک کارت عاشقانه زیاد جالب نباشد، اما علم کاملاً آن را تأیید می‌کند.

مردم معتقدند باورهای آن‌ها انتخاب‌هایشان را تعیین می‌کند، اما این آزمایش به‌گونه‌ای شگفت‌آور نشان می‌دهد در اصل انتخاب‌های ماست که روی نظرات‌مان اثر می‌گذارد. افراد نسبت به هر چیزی که به آن‌ها مرتبط باشد سوگیری مثبت دارند و با هر چیزی که از دست بدهند یا از طرف آن طرد شوند مخالفت پیدا می‌کنند. در مسابقات، رقبا ارزش جوایزی را که برده‌اند خیلی بالاتر می‌دانند. دانشجویان به‌محض این‌که همکلاسی‌شان دست رد به سینه‌شان می‌زند، ناگهان متوجه نقاط ضعف او می‌شوند و مردم بلافاصله بعد از ردشدن در آزمون‌های استاندارد به این نتیجه می‌رسند که این‌جور آزمون‌ها سوگیری دارند.

شاید فکر کنید جهان بدون کلیشه مکانی شگفت‌آور، عادلانه و پر از مدارا خواهد بود. بله درست است: در چنین جهانی هیچ‌گونه نژادپرستی یا نابرابری جنسیتی وجود نخواهد داشت. اما از آن طرف، مردم باید وقت زیادی را برای شناسایی هر کس به‌عنوان یک فرد مجزا صرف کنند. به‌این‌ترتیب مثلاً باید از یک بچهٔ ۱۰ ساله بپرسید ازدواج کرده است یا نه، یا بررسی کنید که کارمند کتابخانه که پشت پیشخوان می‌ایستد سواد دارد یا نه. گاهی اوقات ساختن پیش‌فرض مفید است و کارها را آسان می‌کند. کلیشه‌ها هم همین کارکرد را دارند.

اگر معلمی این کلیشه را داشته باشد که ریاضیات دخترها خوب نیست، سر کلاس کمتر از آن‌ها می‌خواهد به سؤالات پاسخ بدهند و کمتر آن‌ها را به انجام تکالیف سخت مجبور می‌کند و بعد از گذشتن چندترم به این شیوه، تعجبی ندارد که بعضی دخترها در این زمینه از پسرها عقب بیفتند؛ بنابراین کلیشهٔ معلم تأیید می‌شود.

روان‌شناسان اجتماعی می‌خواهند بفهمند ما چه کسانی را دوست داریم و به چه کسانی عشق می‌ورزیم، چرا به بعضی آدم‌ها کمک می‌کنیم و به بعضی دیگر آسیب می‌رسانیم، چگونه دربارهٔ خودمان و دیگران می‌اندیشیم و چگونه با دیگران ارتباط برقرار می‌کنیم.

من عاشق محصولات اپل هستم، چون بهترین‌اند. اما این جملهٔ آخرم یک اشتباه خیلی بزرگ است. من گرفتار تفکر تعصب‌آمیز و سوگیرانه شده‌ام. من معتقدم محصولات اپل بهتر از بقیهٔ محصولات‌اند، اما میان یک عقیدهٔ شخصی با حقیقت عینی تفاوت زیادی وجود دارد. اگر بخواهیم بی‌طرفانه به قضیه نگاه کنیم، میان سیستم‌های رایانه‌ای «بهترین» وجود ندارد. فقط ما به سیستم‌عامل بعضی از آن‌ها عادت می‌کنیم یا می‌بینیم متناسب با نیازهای ماست. اما مردم در بیشتر مواقع دربارهٔ رایانه‌ها، تیم‌های ورزشی، حزب‌های سیاسی و انواع مختلف موسیقی عقاید خودشان را با حقایق واقعی اشتباه می‌گیرند.

مردم‌شناسان از مفهوم «فرهنگ غرور» که در بسیاری از مناطق جهان وجود دارد، سخن می‌گویند. در این جوامع، غرور فرد بیش از همه چیز اهمیت دارد و اگر به او توهین شود، چه این توهین واقعی باشد، چه ناشی از تصورات فرد، شخص (معمولاً مرد) باید هر کاری که از دستش بر می‌آید برای تنبیه فرد گناهکار انجام دهد تا غرور از دست‌رفته‌اش را بازگرداند. در بیشتر موارد این امر به‌معنای انجام کارهای خشونت‌آمیز است. فرهنگ غرور در نقاط مختلف دنیا دیده می‌شود، حتی در داستان‌های تخیلی مثل جنگ ستارگان.

اگر فکر کنید همهٔ سیاه‌پوست‌ها استعداد ورزش دارند و همهٔ آسیایی‌ها درس‌خوان‌اند، دارید از کلیشه استفاده می‌کنید و پیش‌فرض‌های نژادپرستانه می‌سازید. اما کلیشه‌ها به‌خودی‌خود بد نیستند. درواقع کلیشه بخشی حیاتی از شیوهٔ ادراک جهان توسط مغز ما هستند. کلیشه‌ها صرفاً دسته‌بندی یا برداشت‌های مختلف مردم‌اند. ما از بدو تولد جهان را به شکل مفاهیم برداشت می‌کنیم. برداشت ما از جهان دسته‌بندی شده است

یکی از دلایل مزمن شدن تعصب در جامعهٔ ما همین ارتباط میان عزت‌نفس وگروه‌های اجتماعی است. قانع کردن مردم برای این‌که دست از نژادپرستی یا تبعیض‌های جنسیتی بردارند کار شاقی است؛ چون تحقیر کسانی که در گروه غیرخودی هستند به مردم عزت‌نفس می‌دهد، چه از نظر دستاوردها و ویژگی‌های گروهی تفاوتی داشته باشند و چه نداشته باشند.

بگویید تازگی‌ها در کتاب روان‌شناسی اجتماعی مطلبی دربارهٔ ازدواج خوانده‌اید. بعد توضیح بدهید که تیپ‌های شخصیتی مخالف یکدیگر را جذب می‌کنند. احتمالاً صدایشان در می‌آید که خودشان از قبل این را می‌دانستند؛ این که بدیهی است. بعد، یک گروه دیگر را جمع کنید و به آن‌ها بگویید در کتاب‌تان خوانده‌اید که تیپ‌های شخصیتی شبیه به هم در ازدواج بیشتر با هم کنار می‌آیند. باز هم آن‌ها ممکن است اعتراض کنند که این خیلی بدیهی است؛ «کبوتر با کبوتر، باز با باز.»

عقل سلیم گرایش دارد در حافظه فقط به دنبال شواهدی بگردد که مطلبی را تأیید می‌کنند. ما معمولاً به شواهدی که علیه مطالب وجود دارد توجه نمی‌کنیم. این کار را دانشمندان انجام می‌دهند. به‌همین‌دلیل است که برای شمردن شواهد تأییدکننده و ردکنندهٔ ادعاها بادقت از روش علمی استفاده می‌کنیم تا آن‌ها را از نظر آماری بسنجیم و توضیحات رد شده را کنار بگذاریم.

وقتی مردم با دیگران حرف می‌زنند ـ حتی با پژوهشگران‌ـ می‌خواهند تصویر خوبی از خودشان نشان دهند. ما به این پدیده، سوگیری عرضهٔ خود می‌گوییم. گاهی اوقات، برای مردم خوب عرضه کردن خودشان مهم‌تر از این است که پاسخ‌های دقیق و درست بدهند.

شواهدی وجود دارد که نشان می‌دهد نمرات آزمون نگرش‌های پنهان (IAT) بهتر از مقیاس‌های آشکار می‌تواند رفتار را پیش‌بینی کند. در ایالات‌متحده مطالعه‌ای روی پرستاران شاغل در یک مرکز اورژانس انجام شد. این افراد به‌شدت درگیر این انتخاب دشوار بودند که وضعیت کدام بیماران اورژانسی‌تر است؛ مثلاً بیمارانی که خونریزی شدید داشتند یا نمی‌توانستند نفس بکشند از اولویت بالاتری برخوردار بودند یا بیمارانی که «فقط» پایشان شکسته بود یا گرفتار ویروسی شده بودند. هیچ‌کدام از این پرستارها نگرش نژادپرستانهٔ آشکاری نداشتند. بااین‌حال، پژوهشگران دریافتند که تفاوت در زمان واکنش آن‌ها در آزمون نگرش‌های پنهان، پیش‌بینی می‌کند که آن‌ها در اولویت دادن به سفیدپوستان تمایل بیشتری دارند.

خیلی‌ها معتقدند میان مغز زن و مرد تفاوت‌های فیزیکی و عینی وجود دارد که تفاوت میان مشاغل و مسئولیت‌های مورد علاقه‌شان را توجیه می‌کند. برای این حرف هیچ دلیل و مدرک مطمئنی وجود ندارد، اما پژوهشگران همچنان به دنبال چیزی هستند که دلشان می‌خواهد ببینند.

قاب‌گیری پادشاه جهان رو به قهرمان می‌کند و می‌گوید: «بروس/ آرنی/ سیلوِستر، آگه اون موشک هسته‌ای رو دقیقاً به دشمنا بزنی، یک در ده احتمال داره کاملاً اونا رو از بین ببری و انفجار طوری اتفاق بیفته که سیارهٔ زمین نجات پیدا کنه و همه بتونن در صلح و آزادی زندگی کنن. دیوونگی بزرگیه، اما به هر حال امکانش هست!» در این‌جا، بیشتر مردم برای قهرمان هورا می‌کشند، اما تصور کنید ناگهان صدای دیگری شنیده شود؛ «این یعنی ۹۰ درصد احتمال داره که همه‌مون به طرز وحشتناکی بمیریم یا بلافاصله بعد از انفجار هسته‌ای و یا کم‌کم بر اثر بیماری‌های ناشی از تشعشعات اتمی. بیاید بی‌خودی دردسر درست نکنیم.» حالا چه احساسی دربارهٔ این برنامه دارید؟ این مثالی از قاب‌گیری بود. نکته این‌جاست که یک موضوع را می‌شود هم از نظر منافعش قاب گرفت (۱۰ درصد احتمال موفقیت) و هم از نظر مضراتش (۹۰ درصد احتمال شکست). دانیل کانمن و آموس تورسکی به طرزی قانع‌کننده نشان داده‌اند که مردم با شکست خیلی ناسازگارند؛ یعنی اگر مزایای یک تصمیم را در نظر بگیرند بیشتر احتمال دارد به آن اقدام کنند تا مضراتش را.

در این دنیا، دربارهٔ موضوعات نادر مطالب بسیار زیادی نوشته می‌شود!

طبق نظر روزنبرگ و هاولند، اگر کسی نتواند نگرشش را بیان کند، پس نگرشی ندارد.

گاهی پیش‌داوری در رفتار ما به دلیل فرایندهای خودکاری است که روی آن‌ها کنترل زیادی نداریم و گاهی در نتیجهٔ فرایندهای کنترل‌شده‌ای که آگاهانه می‌توانیم روی آن‌ها اثر بگذاریم – البته اگر خودمان بخواهیم.

آگاهی ما از کلیشه‌های خودمان می‌تواند به نوعی نادیده‌انگاری نسبت به خودمان و دیگران منجر شود. مثلاً ممکن است هنگام ورود به یک جمع، برای این‌که خودمان را متعلق به آن‌ها نشان بدهیم، مطابق کلیشه‌های جمع رفتار کنیم. پژوهشگران به این حالت نادیده‌انگاری جمع‌گرا می‌گویند. شاید ما در خلوت خودمان نظر دیگری داشته باشیم، اما وقتی به گروهی می‌پیوندیم که کلیشه‌هایی متفاوت با ما دارد، در انظار عمومی مطابق همان کلیشه رفتار می‌کنیم تا به دیگران نشان بدهیم ما متعلق به این گروه هستیم.

علم می‌تواند علل ریشه‌ای رفتار را نشان بدهد، اما برگرداندن آن به مفاهیمی غیرعلمی مثل تقصیر، انتخاب و مسئولیت، آسان نیست. شاید به همین دلیل است که وکلا بیش از روان‌شناسان اجتماعی پول درمی‌آورند.