بریده‌هایی از کتاب دین در تاریخ تمدن

مردی را می‌کشتند و خونش را هنگام بذرافشانی بر زمین می‌پاشیدند تا محصول بهتر به دست آورند ـ بعدها این قربانی به‌صورت قربانی حیوانی درآمده است. هنگامی که محصول می‌رسید و موسم درو می‌شد، آن را تعبیری از تجدید حیات مرد قربانی شده به‌شمار می‌آوردند و به‌همین جهت، پیش از کشته شدن و پس از آن، برای مرد قربانی شده جنبه‌ی خدایی قایل شده، او را تقدیس می‌کردند. از همین جاست که افسانه‌ای تقریبا عالمگیر در باره‌ی مرگ خدا در راه بندگانش، و تجدید حیات پیروزمندانه‌ی وی، پیدا شده است

همان گونه که اجبار، رفته‌رفته، سبب ایجاد تمایل ارادی می‌شود، ترس نیز، به‌تدریج، تغییر شکل یافته، به‌صورت محبت درآمده است؛ پرستشی که مردم نسبت به اسلاف خود می‌کردند، و از ترس آغاز شده بود، بعدها جای خود را به حس احترام و تقدیس مردگان داد. و در آخر کار، به‌صورت ورع و تقوای دینی درآمد. همه‌ی خدایان را رسم چنین است که از صورت غولان آغاز می‌کنند و در پایان به شکل پدری مهربان درمی‌آیند

بدون شک، این عمل نتیجه‌ی آن بوده است که مردم به آدم‌خواری عادت داشته و چنین می‌پنداشته‌اند که خدایان نیز گوشت انسان را دوست دارند. این کیفیت پس از آن که آدمخواری از بین رفته، برقرار مانده است. با وجود این، در نتیجه‌ی تکامل اخلاقی بشر، این شعایر دینی تغییر یافته و خدایان نیز رفته‌رفته از لطافت اخلاقی بندگان خود تقلید کرده و به‌همین جهت، گوشت حیوان را به جای گوشت انسان پذیرفته‌اند؛ چنین بوده است که در اساطیر یونانی، آهویی جای قربانی شدن ایفیگنیا را گرفته و قوچی به جای اسماعیل ذبیح قربانی شده است.

همان گونه که لوکرتیوس ـ حکیم رومی ـ گفته، ترس نخستین مادر خدایان است؛ و از میان اقسام ترس، خوف از مرگ مقام مهم‌تری دارد.

عالم پر از خداست! از هر ستاره و از هر تخته‌سنگ وجودی تجلی می‌کند و ما را به دریافت نیروهای فراوانی که با نیروهای خدایی شباهت دارد موفق می‌سازد؛ بعضی از این‌ها نیرومند است و بعضی دیگر ناتوان؛ پاره‌ای باشکوه است و پاره‌ای ناچیز؛ ولی همه چیز در میان آسمان و زمین به طرف یک مقصد اسرارآمیز حرکت می‌کند.

به‌تدریج که آداب و مناسب دینی فراوان‌تر و پیچیده‌تر می‌شد، مرد عادی دیگر نمی‌توانست همه‌ی آن‌ها را به خاطر بسپارد و به آن‌ها عمل کند. به‌همین جهت، دسته‌ی خاصی از مردم کارشان منحصر به این می‌شد که به وظایف دینی و آداب آن قیام کنند. کاهن نیز، مانند ساحر، می‌توانست از راه قطع رابطه‌ی روح با جسد، و دریافت وحی، و به‌وسیله‌ی اذکار و ادعیه‌ی مجرب و مستجاب، خود را به اراده‌ی ارواح و خدایان نزدیک کند، و از این اراده برای منظورهای بشری استفاده نماید. چون این علم و این نیرومندی خاص در نظر مردم اولیه دارای کمال اهمیت بود، و چنین تصور می‌کردند که نیروهای عظیم فوق طبیعت در سر هر پیچ راه زندگی انسان وجود دارد و در سرنوشت او مؤثر است، در نتیجه، قدرت رجال دین با دستگاه دولت برابر گردید.

بعضی از کوتوله‌های آفریقایی (پیگمه‌ها) هیچ نوع عبادت و شعایر دینی ندارند و در نزد آنان اثری از توتم و بت‌ها و خدایان دیده نمی‌شود، مردگان خود را بدون هیچ تشریفات به خاک می‌سپارند

ترس از مرگ، و احساس شگفتی از حوادثی که بر حسب تصادف ایجاد می‌شود، یا انسان نمی‌تواند علت آن‌ها را درک کند، و امیدواری به کمک خدایان و شکرگزاری در مقابل خوشبختی‌هایی که برای انسان حاصل می‌شده، همه، عواملی بوده است که اعتقادات دینی را سبب شده است

در میان ملل اولیه، از لحاظ تحریم، زن رتبه‌ی اول را داشته، و در هر آن، با هزاران خرافه، علتی می‌تراشیدند که زن را «نجس» و خطرناک و غیرقابل لمس معرفی کنند. این کیفیت قطعا ساخته‌ی شوهران ناکامی است که زن را سرچشمه‌ی هر بدبختی دانسته و این اسطوره‌ها و افسانه‌ها را پرداخته‌اند؛ این داستان‌ها منحصر به دین‌های یهود و مسیحی نیست، بلکه در میان اساطیر بت‌پرستان نیز وجود دارد

مهر فرزند از پوست، گوشت، رگ، استخوان، و مغز استخوان می‌گذرد.

عمر کوتاه و مشقت بار است، و مرگ را هم چاره‌ای نیست، از گور نیز تاکنون کسی بازنگشته است. ... نفس منخرین ما همچون دود و جرقه‌ی کوچکی در جنبش قلب ماست؛ خاموش که شد، بدن ما به خاکستر بدل خواهد گشت و روح ما مانند هوای سبک محو خواهد شد، ناممان فراموش و زندگی ما همچون نشانه‌ی ابر، همچون مهی که اشعه‌ی آفتاب آن را پراکنده سازد، ناپدید خواهد شد. ... بیایید، بیایید از چیزهای خوب موجود بهره گیریم. ... نگذاریم گل‌های بهاری از دست بروند؛ غنچه‌های گل را، پیش از آن که پژمرده شوند، تاج سر کنیم؛ و همه جا نشانی از شادی خویش باقی بگذاریم.

احتمالا بنیان توتم‌پرستی، مانند بسیاری دیگر از عبادات، بر روی ترس نهاده است؛ انسان به‌واسطه‌ی نیرومندی جانوران، آن‌ها را می‌پرستیده و به خیال خود، به این ترتیب، وسایل خوشنودی آن‌ها را فراهم می‌ساخته است.

عبادت، اگر بچه‌ی ترس نباشد، لااقل، همزاد و برادر آن هست.

در همه‌ی تاریخ مصلحی را نمی‌یابیم که به قدر محمد [ص] به نفع فقرا بر اغنیا مالیات وضع کرده باشد. کسان را ترغیب می‌کرد که به هنگام وصیت قسمتی از مال خود را برای اعانت فقیران اختصاص دهند؛ اگر کسی بدون وصیت می‌مرد بر ورثه‌ی او لازم بود که قسمتی از میراث او را برای اعمال خیر اختصاص دهند (نساء، 8).

برخی از عناصر اعتقادی چون فرشته، دیو، شیطان، بهشت، دوزخ، رستاخیز، و روز حساب، که میراث مشترک اقوام سامی به‌شمار می‌روند، به‌وسیله‌ی پیروان دین یهود از بابل و ایران اخذ شدند و برخی دیگر را مسلمین از ایرانیان گرفتند. بر طبق اصول آخرت‌شناسی زردشتی و اسلامی، مردگان باید از روی پلی که بر روی مغاک عمیق و هولناک دوزخ زده شده بگذرند؛ بدکاران از فراز این پل به درون دوزخ سقوط می‌کنند، اما نیکان از آن می‌گذرند و به بهشت، ‌که مقامی امن و جاوید و متضمن نعمت‌های بسیار و زنان زیباروی است، راه می‌یابند

اگر نبوت داشته باشم و جمیع اسرار و همه‌ی علم را بدانم و ایمان کامل داشته باشم، به حدی که کوه‌ها را نقل کنم، و محبت نداشته باشم هیچ هستم. و اگر جمیع اموال خود را صدقه دهم و بدن خود را بسپارم تا سوخته شود و محبت نداشته باشم هیچ سود نمی‌برم. محبت، حلیم و مهربان است. محبت حسد نمی‌برد، محبت کبر و غرور ندارد... نفع خود را طالب نمی‌شود... هرگز ساقط نمی‌شود... و الحال این سه چیز باقی است؛ ایمان و امید و محبت، اما بزرگ‌تر از این‌ها محبت است.

محمد [ص]، که می‌دانست از کید مکیان در امان نیست و هم از پیشرفت بسیار کند دعوت در مکه رنجیده خاطر بود، به طائف که شهری خوش هوا در نود و شش کیلومتری شرق مکه است سفر کرد، ولی طائف او را نپذیرفت. زیرا بزرگان شهر مصلحت نمی‌دیدند اشراف تجارت پیشه‌ی مکه را برنجانند. مردم نیز از دین نو بیمناک شدند و محمد [ص] را در کوچه‌ها به استهزا گرفتند و سنگ به سویش انداختند، به حدی که ساق‌هایش خونین شد و به مکه بازگشت. در آن جا سوده را که زنی بیوه بود بگرفت و در این وقت که پنجاه سال داشت، از عایشه، دخترک هفت‌ساله و زیبای ابوبکر، خواستگاری کرد.

ترس نخستین مادر خدایان است؛

به‌تدریج که آداب و مناسب دینی فراوان‌تر و پیچیده‌تر می‌شد، مرد عادی دیگر نمی‌توانست همه‌ی آن‌ها را به خاطر بسپارد و به آن‌ها عمل کند. به‌همین جهت، دسته‌ی خاصی از مردم کارشان منحصر به این می‌شد که به وظایف دینی و آداب آن قیام کنند.

باید گفت نخستین عاملی که مستقیما از ساحری به وجود آمده کاهن یا عالم روحانی است. به‌تدریج که آداب و مناسب دینی فراوان‌تر و پیچیده‌تر می‌شد، مرد عادی دیگر نمی‌توانست همه‌ی آن‌ها را به خاطر بسپارد و به آن‌ها عمل کند. به‌همین جهت، دسته‌ی خاصی از مردم کارشان منحصر به این می‌شد که به وظایف دینی و آداب آن قیام کنند. کاهن نیز، مانند ساحر، می‌توانست از راه قطع رابطه‌ی روح با جسد، و دریافت وحی، و به‌وسیله‌ی اذکار و ادعیه‌ی مجرب و مستجاب، خود را به اراده‌ی ارواح و خدایان نزدیک کند، و از این اراده برای منظورهای بشری استفاده نماید

انسان طبعا فرمانبردار و مهربان و پاکدامن نیست؛ و پس از ضمیر اخلاقی، که در نتیجه‌ی فشارهای قدیمی برای او پیدا شده، هیچ عاملی نمی‌تواند مانند ترس از خدایان، او را در مقابل فضایلی که عمل کردن به آن‌ها با طبع وی سازگار نیست، به زانو درآورد

فرمانروایان به‌زودی دریافته بودند که توجه کردن به دین فواید سیاسی فراوانی برای اداره کردن کشور دارد. و آن گاه که فایده‌ی خدایان از این لحاظ بر آدمی مکشوف شد، شماره‌ی آنان افزایش یافت، تا آن جا که هر شهر و ایالت و هر گونه از فعالیت‌های بشری، برای خود، خدای مدبر و الهام‌دهنده‌ی خاص پیدا کرد.

بیش‌تر خدایان ابتدایی از جنس لطیف بودند، و هنگامی که خانواده‌ی پدرشاهی بر سر کار آمد خدایان نر جانشین آن‌ها شدند

همه‌ی خدایان را رسم چنین است که از صورت غولان آغاز می‌کنند و در پایان به شکل پدری مهربان درمی‌آیند؛ و چنین است که با مرور زمان و پیدایش اطمینان و امنیت و وجدان اخلاقی، از توحش اولیه‌ی خدایان کاسته می‌شود و خرده‌خرده به‌صورت کمال مطلوب‌هایی درمی‌آیند.

. در هر لحظه، تاریخ به ما نشان می‌دهد که استخوان‌بندی مدنیت چه اندازه نازک و شکننده است و چه گونه، معجزه‌آسا، بر قله‌ی آتشفشان مشتعلی از توحش و ظلم و اوهام و نادانی قرار گرفته است ـ آن چه ما به آن نام اجتماع عصر جدید می‌دهیم جز پوسته‌ی نازکی نیست که اجتماع قرون وسطایی را، که با کمال نیرو در میان ما حیات دارد، می‌پوشاند.

برای رسیدن به سعادت ابدی، هیچ نیاز آن نبود که زندگی بر تقوا و فضیلت استوار باشد، بلکه این منظور با توسل به سحر و جادو و شعایر ظاهری دینی و بخشندگی به کاهنان به‌آسانی فراهم می‌شد.

وجود این، باید گفت که دو نیرو آن مردم را به طرف توحید می‌رانده است: یکی این که مملکت پس از جنگ‌ها پهناور می‌شد، و خود این پهناوری خدایان محلی را به فرمان خدای یگانه درمی‌آورد؛ دیگر آن که پاره‌ای از شهرها، از روی حب وطن، خدای خاص و محبوب خود را صاحب قدرت مطلقه و مسلط بر همه چیز تصور می‌کردند؛ مثلا نبو چنین می‌گوید: «به نبو ایمان داشته باش و به خدایان دیگر ایمان نیاور»

ای خداوند، تو عادل‌تر هستی از این که من با تو محاجه نمایم، لیکن در باره‌ی احکامت با تو سخن خواهم راند. چرا راه شریران خوش‌انجام است، و جمیع خیانتکاران ایمن هستند؟

ساعتی که کوروش، همچون مرد جهانگشایی، به بابل درآمد و یهودیان اسیر را آزاد گذاشت تا به سرزمین خود بازگردند، یکی از باشکوه‌ترین ساعات تاریخ بنی‌اسراییل به‌شمار می‌رود.

تازه دو سال از تسخیر بابل به دست کوروش می‌گذشت که نخستین دسته‌ی یهودیان غیرتمند و مشتاق وطن مسافرت دراز سه‌ماهه‌ی خود را آغاز کردند تا به سرزمینی که پدران ایشان، نزدیک نیم قرن پیش، از آن جا اخراج شده بودند باز گردند.