بریده‌هایی از کتاب دین در تاریخ تمدن

همان گونه که اجبار، رفته‌رفته، سبب ایجاد تمایل ارادی می‌شود، ترس نیز، به‌تدریج، تغییر شکل یافته، به‌صورت محبت درآمده است؛ پرستشی که مردم نسبت به اسلاف خود می‌کردند، و از ترس آغاز شده بود، بعدها جای خود را به حس احترام و تقدیس مردگان داد. و در آخر کار، به‌صورت ورع و تقوای دینی درآمد. همه‌ی خدایان را رسم چنین است که از صورت غولان آغاز می‌کنند و در پایان به شکل پدری مهربان درمی‌آیند

مردی را می‌کشتند و خونش را هنگام بذرافشانی بر زمین می‌پاشیدند تا محصول بهتر به دست آورند ـ بعدها این قربانی به‌صورت قربانی حیوانی درآمده است. هنگامی که محصول می‌رسید و موسم درو می‌شد، آن را تعبیری از تجدید حیات مرد قربانی شده به‌شمار می‌آوردند و به‌همین جهت، پیش از کشته شدن و پس از آن، برای مرد قربانی شده جنبه‌ی خدایی قایل شده، او را تقدیس می‌کردند. از همین جاست که افسانه‌ای تقریبا عالمگیر در باره‌ی مرگ خدا در راه بندگانش، و تجدید حیات پیروزمندانه‌ی وی، پیدا شده است

بدون شک، این عمل نتیجه‌ی آن بوده است که مردم به آدم‌خواری عادت داشته و چنین می‌پنداشته‌اند که خدایان نیز گوشت انسان را دوست دارند. این کیفیت پس از آن که آدمخواری از بین رفته، برقرار مانده است. با وجود این، در نتیجه‌ی تکامل اخلاقی بشر، این شعایر دینی تغییر یافته و خدایان نیز رفته‌رفته از لطافت اخلاقی بندگان خود تقلید کرده و به‌همین جهت، گوشت حیوان را به جای گوشت انسان پذیرفته‌اند؛ چنین بوده است که در اساطیر یونانی، آهویی جای قربانی شدن ایفیگنیا را گرفته و قوچی به جای اسماعیل ذبیح قربانی شده است.

عالم پر از خداست! از هر ستاره و از هر تخته‌سنگ وجودی تجلی می‌کند و ما را به دریافت نیروهای فراوانی که با نیروهای خدایی شباهت دارد موفق می‌سازد؛ بعضی از این‌ها نیرومند است و بعضی دیگر ناتوان؛ پاره‌ای باشکوه است و پاره‌ای ناچیز؛ ولی همه چیز در میان آسمان و زمین به طرف یک مقصد اسرارآمیز حرکت می‌کند.

همان گونه که لوکرتیوس ـ حکیم رومی ـ گفته، ترس نخستین مادر خدایان است؛ و از میان اقسام ترس، خوف از مرگ مقام مهم‌تری دارد.

ترس از مرگ، و احساس شگفتی از حوادثی که بر حسب تصادف ایجاد می‌شود، یا انسان نمی‌تواند علت آن‌ها را درک کند، و امیدواری به کمک خدایان و شکرگزاری در مقابل خوشبختی‌هایی که برای انسان حاصل می‌شده، همه، عواملی بوده است که اعتقادات دینی را سبب شده است

بعضی از کوتوله‌های آفریقایی (پیگمه‌ها) هیچ نوع عبادت و شعایر دینی ندارند و در نزد آنان اثری از توتم و بت‌ها و خدایان دیده نمی‌شود، مردگان خود را بدون هیچ تشریفات به خاک می‌سپارند

به‌تدریج که آداب و مناسب دینی فراوان‌تر و پیچیده‌تر می‌شد، مرد عادی دیگر نمی‌توانست همه‌ی آن‌ها را به خاطر بسپارد و به آن‌ها عمل کند. به‌همین جهت، دسته‌ی خاصی از مردم کارشان منحصر به این می‌شد که به وظایف دینی و آداب آن قیام کنند. کاهن نیز، مانند ساحر، می‌توانست از راه قطع رابطه‌ی روح با جسد، و دریافت وحی، و به‌وسیله‌ی اذکار و ادعیه‌ی مجرب و مستجاب، خود را به اراده‌ی ارواح و خدایان نزدیک کند، و از این اراده برای منظورهای بشری استفاده نماید. چون این علم و این نیرومندی خاص در نظر مردم اولیه دارای کمال اهمیت بود، و چنین تصور می‌کردند که نیروهای عظیم فوق طبیعت در سر هر پیچ راه زندگی انسان وجود دارد و در سرنوشت او مؤثر است، در نتیجه، قدرت رجال دین با دستگاه دولت برابر گردید.

مهر فرزند از پوست، گوشت، رگ، استخوان، و مغز استخوان می‌گذرد.

در میان ملل اولیه، از لحاظ تحریم، زن رتبه‌ی اول را داشته، و در هر آن، با هزاران خرافه، علتی می‌تراشیدند که زن را «نجس» و خطرناک و غیرقابل لمس معرفی کنند. این کیفیت قطعا ساخته‌ی شوهران ناکامی است که زن را سرچشمه‌ی هر بدبختی دانسته و این اسطوره‌ها و افسانه‌ها را پرداخته‌اند؛ این داستان‌ها منحصر به دین‌های یهود و مسیحی نیست، بلکه در میان اساطیر بت‌پرستان نیز وجود دارد

محمد [ص]، که می‌دانست از کید مکیان در امان نیست و هم از پیشرفت بسیار کند دعوت در مکه رنجیده خاطر بود، به طائف که شهری خوش هوا در نود و شش کیلومتری شرق مکه است سفر کرد، ولی طائف او را نپذیرفت. زیرا بزرگان شهر مصلحت نمی‌دیدند اشراف تجارت پیشه‌ی مکه را برنجانند. مردم نیز از دین نو بیمناک شدند و محمد [ص] را در کوچه‌ها به استهزا گرفتند و سنگ به سویش انداختند، به حدی که ساق‌هایش خونین شد و به مکه بازگشت. در آن جا سوده را که زنی بیوه بود بگرفت و در این وقت که پنجاه سال داشت، از عایشه، دخترک هفت‌ساله و زیبای ابوبکر، خواستگاری کرد.

اگر نبوت داشته باشم و جمیع اسرار و همه‌ی علم را بدانم و ایمان کامل داشته باشم، به حدی که کوه‌ها را نقل کنم، و محبت نداشته باشم هیچ هستم. و اگر جمیع اموال خود را صدقه دهم و بدن خود را بسپارم تا سوخته شود و محبت نداشته باشم هیچ سود نمی‌برم. محبت، حلیم و مهربان است. محبت حسد نمی‌برد، محبت کبر و غرور ندارد... نفع خود را طالب نمی‌شود... هرگز ساقط نمی‌شود... و الحال این سه چیز باقی است؛ ایمان و امید و محبت، اما بزرگ‌تر از این‌ها محبت است.

عصر ایمان در حقیقت عصر نفوذ سه کتاب آسمانی تورات، انجیل، و قرآن است. این هر سه کتاب زمینه‌ای سامی دارند و عمیقا از فرهنگ قوم یهود تأثیر پذیرفته‌اند. عرصه‌ی تاریخ قرون وسطی چیزی جز رقابت روحانی این کتب آسمانی و ستیز خونین این ادیان سه‌گانه نیست.

محمد [ص] از الاهیات، اخلاقیات، و مراسم دین یهود، و نیز از آخرت‌شناسی ایرانی استفاده کرد و این همه را با آموزش خود در باره‌ی شیطان، مناسک حج، و تشریفات کعبه درآمیخت و اسلام را پدید آورد. محمد [ص] به مسیحیت کم‌تر از دین یهود وامدار است. از قرآن می‌توان دریافت که وی مسیحیت را به‌خوبی نمی‌شناخت و اطلاعات خود را در این زمینه از طریق نسطوریان ایرانی به دست آورده بود. (6) با این همه، آموزش قرآن در مورد توبه و ترس از روز جزا صبغه‌ای مسیحی دارد

برخی از عناصر اعتقادی چون فرشته، دیو، شیطان، بهشت، دوزخ، رستاخیز، و روز حساب، که میراث مشترک اقوام سامی به‌شمار می‌روند، به‌وسیله‌ی پیروان دین یهود از بابل و ایران اخذ شدند و برخی دیگر را مسلمین از ایرانیان گرفتند. بر طبق اصول آخرت‌شناسی زردشتی و اسلامی، مردگان باید از روی پلی که بر روی مغاک عمیق و هولناک دوزخ زده شده بگذرند؛ بدکاران از فراز این پل به درون دوزخ سقوط می‌کنند، اما نیکان از آن می‌گذرند و به بهشت، ‌که مقامی امن و جاوید و متضمن نعمت‌های بسیار و زنان زیباروی است، راه می‌یابند

روش روزه‌داری اسلام نیز عینا منطبق با موازین روزه‌درای عبری است. پیروان دین یهود موظف بودند روزی سه نوبت به سوی اورشلیم بایستند و نماز بخوانند و به رکوع و سجود پردازند و پیشانی بر خاک سایند. محمد [ص] این روش پرستش را اقتباس کرد. نخستین سوره‌ی قرآن، که مسلمین آن را به هنگام نماز می‌خوانند، اساسا زمینه‌ای یهودی دارد. همچنین سلام یهودی (شالوم علیخم) و اسلامی (سلام علیکم) یکی بیش نیست.

چنین می‌نماید که برخی از قوانین عرفی و سنن دین یهود ـ از طریق منشا و هلاخا (قانون غیرمدون یهودیان) ‌ـ به اسلام رخنه کرده‌اند. دستورات غذایی و بهداشتی و غسل یا وضوی پیش از نماز، و نیز تیمم با خاک، دقیقا از آیین یهود اقتباس (5) شده‌اند. محمد [ص] مراسم شنبه را، که از نهادهای دینی آیین یهود است، ‌خوش می‌داشت و از این رو با اندکی تغییر روز جمعه را به این کار اختصاص داد.

در هر حال، نوعی همانندی بین قرآن و تورات وجود دارد، و همین امر افرادی را بر آن داشته است که تصور کنند محمد [ص] منابع دین یهود را می‌شناخته است. در قرآن صدها مورد بازتابی از مشنا و گمارا به چشم می‌خورد. در مورد موضوعاتی چون فرشتگان، رستاخیز، و بهشت نظر قرآن به تلمود نزدیک‌تر است تا عهد قدیم. همچنین بسیاری از اساطیر قرآن را، که حدود یک چهارم این کتاب را پدید آورده‌اند، می‌توان در هگادا (قسمت‌های ادبی تلمود) ردیابی کرد

الله اسلام و یهوه‌ی آیین یهود هر دو خدایانی پرمهرند؛ اما، در عین حال، قهار و منتقم هستند و از شورها و رغبت‌های انسانی نیز برخوردارند و هیچ خدایی را جز خود به حساب نمی‌آورند. مراسم دینی آیین یهود به‌نام شمایسرائل (= هان گوش کن اسراییل)، که تأکیدی است بر یکتایی خدا، در دین اسلام به‌صورت «لا‌ اله الا الله» درآمده است و بخش مهمی از مبانی اعتقادی مسلمین به‌شمار می‌رود.

مدت سیزده قرن قرآن در حافظه‌ی اطفال مسلمان محفوظ مانده، خاطرشان را تحریک کرده، اخلاقشان را شکل داده، و قریحه‌ی صدها میلیون مرد را پیراسته کرده است. قرآن آسان‌ترین، بی‌ابهام‌ترین، و غیرتشریفاتی‌ترین کیش‌ها را، آزاد از قید مراسم بت‌پرستی و کاهنی، به جان‌های ساده عطا کرد. اخلاق و فرهنگ مسلمانان را به برکت خویش ترقی داد و اصول نظم اجتماعی و وحدت جمعی را در میان آن‌ها استوار کرد. به پیروی مقررات بهداشت ترغیبشان کرد، عقولشان را از بسیاری اوهام و خرافات و از ظلم و خشونت رهایی داد، وضع بردگان را بهبود بخشید، مردم زبون را از حرمت و عزت نفس برخوردار کرد، و در جامعه‌ی مسلمانان (اگر از رفتار بعضی خلفای دوران بعد صرف نظر کنیم) اعتدال و تقوایی به وجود آورد که در هیچ یک از مناطق جهان که قلمرو انسان سفیدپوست بوده نظیر نداشته است.