بریده‌هایی از کتاب عارفانه؛ شرح خطبه‌ی ۲۲۲ نهج‌البلاغه

هر که نفس خویش را در هر روز محاسبه ننماید از ما نیست، پس اگر حسنه‌ای انجام داده توفیق افزودن بر آن را از خدای متعال طلب نماید و اگر گناهی مرتکب شده از آن استغفار کند و به سوی خدا توبه نماید.

در حدیثی از نبی مکرم (ص) نقل است که فرمودند: «لَوْلَا أَنَّ الشَّیاطِینَ یحُومُونَ عَلَی قُلُوبِ بَنِی آدَمَ لَنَظَرُوا إِلَی مَلَکوتِ السَّمَاوَاتِ». اگر شیطان‌ها گرداگرد دلهای فرزندان آدم نمی‌گردیدند، آنان می‌توانستند به ملکوت آسمانها نظر کنند.

(این چراغ پرفروغ) در خانه‌هایی قرار دارد که خداوند اذن فرموده دیوارهای آن را بالا برند (تا از دستبرد شیاطین و هوسبازان در امان باشند)؛ خانه هایی که نام خدا در آنها برده می‌شود، و صبح و شام در آنها تسبیح او می‌گویند.

انسان از دو بخش متفاوت شکل می‌گیرد که یکی تن است و دیگری جان. ما جسم و تنی داریم و روح و روانی. اما نقطه تفارق و اختلاف میان متفکران در پاسخ ایشان به این سؤال است که کدام بخش از وجود آدمی اصالت دارد؟ به عبارت دیگر کدام یک از این دو بر دیگری حکمرانی می‌کند و انسانیت انسان را شکل می‌دهد؟ روشن است که غور در معارف الهی و آموزه‌های ادیان توحیدی، هیچ تردیدی باقی نمی‌گذارد که اصالت وجود انسان به روح اوست و نه به جسم او، یعنی این جان است که بر جسم سوار می‌شود و تن حمّال روح است.

وقتی با خدای خویش سخن می‌گویید بدانید که با چه کسی سخن می‌گویید و مخاطب شما کیست؟ مشکل کار این است که تو نمی‌دانی با چه کسی صحبت می‌کنی و در مقابل چه کسی ایستاده‌ای؟ اگر معرفت به مقام و عظمت او داشتی حتی نحوۀ ایستادن و آهنگ کلامت تغییر می‌کرد

امام (ع) می‌فرمایند: اهل ذکر در خوشترین حالاتشان نامه‌های اعمال خویش را گشوده و کنجی را انتخاب کرده‌اند تا دور از غوغای مردمان، به محاسبۀ جانهای خود بپردازند و هر عمل کوچک و بزرگی را در این میان، در نظر آورند. اعمالی که به آن امر شده و در انجام آن کوتاهی کرده‌اند یا اعمالی که از آن نهی شده اما آنها را مرتکب شده‌اند. این کار اهل ذکر عملی است بسیار ارزشمند که نام آشنایی در معارف اسلامی دارد و به آن «محاسبه» می‌گویند.

حس دنیا نردبان این جهان حسّ دینی نردبان آسمان صحّت این حس بجویید از طبیب صحّت آن حس بخواهید از حبیب صحّت این حس ز معموری تن صحّت آن حس ز ویرانی بدن

امام باقر (ع) فرمودند: «عَالِمٌ ینْتَفَعُ بِعِلْمِهِ أَفْضَلُ مِنْ سَبْعِینَ أَلْفَ عَابِدٍ». عالمی که از علم او استفاده شود از هفتاد هزار عابد برتر است.

باید دانست هنگامی که جان اسیر غفلت می‌شود، این انحراف در چهار حوزه اتفاق می‌افتد که ابتدا با غفلت از خداوند آغاز می‌شود. در اینجا انسان از سرمنشاء وجود جدا می‌شود و اصل و مبدأ آفرینش را از یاد می‌برد. پس از آن، غفلت از خود می‌آید زیرا کسی که آفریدگار خویش را به بوته نسیان بسپارد، خدا نیز او را به فراموشی از خویشتن مبتلا می‌کند: (وَ لاَ تَکونُوا کالَّذِینَ نَسُوا اللهَ فَأَنسَاهُمْ أَنفُسَهُمْ أُوْلئِک هُمُ الْفَاسِقُونَ). و همچون کسانی نباشید که خدا را فراموش کردند و خدا نیز آنها را به «خود فراموشی» گرفتار کرد؛ آنها فاسقانند.

فَرَغُوا لِمُحَاسَبَةِ اَنْفُسِهِمْ»؛ این هم یکی از دردهای بسیار مهم انسانِ غافل است، اینکه برای همه چیز وقت دارد اما برای خویشتن خویش نه؛ یعنی چنان در دغدغه‌های روزمره و مراودات اقتصادی و اجتماعی غرق شده که هیچگاه به یاد خود نمی‌افتد

اگر پرده‌ها برداشته شود، به ایمان من افزوده نمی‌شود. از این روست که به علی (ع) «سلطان لَوْ کشِفْ» می‌گویند، زیرا چنان حقیقت بر او آشکار و مکشوف شده است که اگر این پرده‌های قطور میان دنیا و آخرت برداشته شود، ذره‌ای به یقین و مشاهده امام (ع) افزوده نمی‌گردد

خداوند نماز صبح را «قرآن فجر» می‌نامد، زیرا نماز صبح ویژگی خاصی دارد که آن را از باقی نمازهای روزانه متمایز می‌سازد. نماز صبح «مشهود» است، مشهود ملائکة الله و مشهود ربّ العالمین: ا

اما چه عاملی باعث می‌شود که آدمی در دست یافتن به یقین در باب حیات ابدی ناکام می‌ماند؟ با کمال تأسف باید گفت عاملی که آدمی را از این باور مستحکم دور می‌سازد، چیزی به جز غفلت نیست. غفلت، انسان‌ها را از تأمل و تدبر در جهان باقی باز می‌دارد و چنان به دنیا مشغولشان می‌کند که از هر چه ماورای آن است باز می‌مانند: (یعْلَمُونَ ظَاهِراً مِنَ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ هُمْ عَنِ الْآخِرَةِ هُمْ غَافِلُونَ). آنها فقط ظاهری از زندگی دنیا را می‌دانند، و از آخرت (و پایان کار) غافلند.

از چه می‌ترسم ز دوزخ ای خدا چون تو اندازی در آن دوزخ مرا چون ز امر تست دوزخ جنت است چون توفرمایی عذابم رحمت است آتش تو گلشـن و ریحـان من دوزخ تو جنـت رضوان من چون تو تیغـم می‌زنی شهپر بود تیـغ تو بر تارکم افسر بود خارت از نسرین و گل خوشتر بود زهر تو تریاق جان پرور بود چون از این شادی تو ای سلطان جان گر بسوزانی دو مشت استخوان دل نباشد شاد ای رویم سیـاه آن دل و آن استخـوان بادا تبـاه استخوان و جان من قربان تو من فدای آتش سوزان تو

اولین سطح از امر به معروف و نهی از منکر ـ که مهمترین سطح آن هم هست ـ عمل به معروف و اجتناب از منکر توسط خود انسان است. پس از طی این مرحله است که نوبت به مراحل بعدی امر به معروف و نهی از منکر می‌رسد. این سخن، مورد اتفاق تمام فقیهان در طول تاریخ اسلام است.

اهل ذکر، فریاد روشنگرانه خویش را در میان جامعه بلند می‌کنند تا فرمان نهی الهی نسبت به حرام‌ها را به گوش مردمان برسانند. امام (ع) با این عبارت نشان می‌دهند که این بزرگان، نسبت به خطا و اشتباه در جامعه بی تفاوت نیستند و وقتی حرمتهای الهی را هتک شده می‌بینند، ساکت نمی‌مانند و وظیفۀ روشنگری خویش را انجام می‌دهند. متذکران به کنجی نمی‌خزند تا بگویند: «عیسی به دین خود، موسی به دین خود»،

امام صادق (ع) به نقل از نبی مکرّم اسلام (ص) فرمودند: «قَالَتِ الْحَوَارِیونَ لِعِیسَی (ع): یا رُوحَ اللهِ مَنْ نُجَالِسُ؟ قَالَ مَنْ یذَکرُکمُ اللهَ رُؤیتُهُ وَ یزِیدُ فِی عِلْمِکمْ مَنْطِقُهُ وَ یرَغِّبُکمْ فِی الآخِرَةِ عَمَلُهُ». حواریون به عیسی (ع) گفتند: یا روح الله! با چه کسی معاشرت کنیم؟ گفت: با کسی که دیدن او شما را به یاد خدا اندازد و سخن او بر علم شما بیفزاید و کردار او شما را به سرای دیگر متمایل سازد. چنین کسانی، اگر یافت شوند، دوستان واقعی‌اند و ارزششان بسیار بالاتر از آن است که بشود عدد و رقمی برای آن تعیین نمود و بر محبت آنها بهایی نهاد.

دوستان نااهل: در سوره مبارکه فرقان می‌خوانیم: (یا وَیلَتَی لَیتَنِی لَمْ أَتَّخِذْ فُلاَناً خَلِیلاً لَقَدْ أَضَلَّنِی عَنِ الذِّکرِ بَعْدَ إِذْ جَاءَنِی وَ کانَ الشَّیطَانُ لِلْإِنسَانِ خَذُولاً). ای وای بر من، کاش فلان (شخص گمراه) را دوست خود انتخاب نکرده بودم! او مرا از یاد آوری (حق) گمراه ساخت بعد از آنکه (یاد حق) به سراغ من آمده بود. و شیطان همیشه خوارکننده انسان بوده است.

اموال و فرزندان دو بازوی توانمند برای رسیدن به خواسته‌ها و حصول پیشرفت و ترقی افراد جامعه هستند. اما گاه همین دو عامل، به عوامل غفلت و دوری از خدا تبدیل می‌شوند و به همین دلیل است که اسلام همواره توصیه می‌کند که مبادا مال یا فرزند هدف نهایی و غایی انسان قرار گیرد: (إِنَّمَا أَمْوَالُکمْ وَ أَوْلَادُکمْ فِتْنَۀٌ وَ اللهُ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِیمٌ). اموال و فرزندانتان فقط وسیله آزمایش شما هستند؛ و خداست که پاداش عظیم نزد اوست!

هر چه گردد در طریق حق حجاب هست آن دنیا ز من بشنو صواب هرچه مشغولت کند از یاد دوست دان که نزد عارفان دنیا هموست چیسـت دنیا مانع راه خدا نی قماش و مال و ملک و آسیا هرچه از حق دور می‌اندازدت کفر راهش گربخوانی شایدت هرچه از یاد خدا مانع شود کفر باشد ترک آن واجب بود غیرحق مگذار در دل ای فقیر تا بگردی بر همه عالم امیر