بریده‌هایی از کتاب از زبان‌شناسی به ادبیات؛ جلد اول: نظم

پژوهش حاضر با نام «ایجاد نظم در ادب فارسی» به عنوان رساله دکتری نویسندۀ این سطور و به راهنمایی استاد ارجمند، آقای دکتر علی‌محمد حق‌شناس، در گروه زبان‌شناسی دانشگاه تهران مورد تأیید قرار گرفت. این رساله به طور کلی تلاشی است در طرح و نقد آنچه تاکنون در این زمینه انجام یافته است و در تحلیل نهایی کوششی است برای یافتن پاسخ به این پرسش که چگونه می‌توان فنون ادبی را در یک نظام طبقه‌بندی کرد.

مجلد نخست مجموعۀ حاضر به بررسی زبان‌شناختی نظم به عنوان گونه‌ای از ادب فارسی می‌پردازد و دو هدف اصلی را دنبال خواهد کرد: هدف اول آن است که ثابت شود آنچه تاکنون تحت عنوان «فنون بلاغت» در توصیف و تحلیل صناعات ادبی به کار رفته است، بر مبنایی علمی استوار نیست. ارائۀ چنین رساله‌ای، زمانی قابل توجیه خواهد بود که بتوان به شکلی مستدل به این هدف نخست دست یافت. به همین دلیل پس از طرح ملاحظات نظری و مبانی دیدگاه حاضر به پیشینۀ مطالعات ادبی سنتی و نارسایی‌های آن توجه خواهد شد، تا از این طریق بتوان نیاز به بررسی مجدد را توجیه کرد. هدف دوم این رساله توصیف و طبقه‌بندی صناعات ادبی وابسته به نظم است.

الف) برجسته‌سازی هنگامی تحقق می‌یابد که هنجارگریزی بیانگر مفهومی باشد؛ به عبارت دیگر، نقشمند باشد.

اعتقاد به نقش ادبی زبان ریشه در دیدگاه‌های اشکولفسکی روس و صورت‌گرایان چک به‌ویژه موکارفسکی و هاورانک دارد. صورت‌گرایان دو فرایند زبانی را از یکدیگر بازمی‌شناختند و بر این دو فرایند نام‌های خودکاری و برجسته‌سازی نهاده بودند. به اعتقاد هاورانک، فرایند خودکاری زبان در اصل به‌کارگیری عناصر زبان است، به گونه‌ای که به قصد بیان موضوعی به کار رود، بدون آنکه شیوۀ بیان جلب نظر کند و مورد توجه اصلی قرار گیرد؛ ولی برجسته‌سازی به‌کارگیری عناصر زبان است، به گونه‌ای که شیوۀ بیان جلب نظر کند، غیر متعارف باشد و در مقابل فرایند خودکاری زبان، غیرخودکاری باشد. (ک ۱۵)