بریده‌هایی از کتاب صلح کردند که جنگ بماند (جلد دوم)

تا زمانی که مذهب در مشرق زمین همه‌چیز محسوب می‌شد، ملی‌گرایی جایگاهی نداشت.

متن بیانیه - همان‌گونه که عادت سایکس بود - با عباراتی فاخر و حاکی از آزادی و آزادی‌خواهی، از شکوه گذشته و عظمت آینده سخن می‌گفت و ابراز امیدواری می‌کرد که مردم عرب بتوانند در شمال، جنوب، شرق و غرب به وحدت برسند

حکومتی بریتانیایی امنیت را در زمان تداوم جنگ تامین کند.

اگر بناست دولت یهود در زمان ما و در کرانه‌های رود اردن تحت حمایت پادشاهی بریتانیا با جمعیتی حدود سه یا چهار میلیون نفر تاسیس شود -که به احتمال زیاد چنین خواهد شد- رویدادی در تاریخ جهان اتفاق افتاده است که از هر نظر سودمند و به‌طور ویژه هماهنگ با بهترین منافع امپراتوری بریتانیا خواهد بود.

لویدجرج می‌دانست که این آمار بسیار اغراق‌آمیز است (او بعدها نوشت: «ریاضیات در مشرق زمین به‌گونه‌ای مثال‌زدنی احساسی است.»).

دمشق شهری آباد و شکوفا بود - حتی پیش از آنکه اعراب یا یهودیان، مسیحیان یا مسلمانان، بریتانیایی‌ها یا آلمانی‌ها وجود داشته باشند. تصرف دمشق نه تنها به شکل نمادین کامل‌کننده تسلط بریتانیا بر بخش عرب‌زبان امپراتوری عثمانی بود، بلکه جایگاه بریتانیا را در میان سلسله فاتحان جهان باستان که فتوحات خود را با دستیابی به شهرهای پررونق سوریه تکمیل کرده بودند، تثبیت می‌کرد.

پیروزی در جنگ جهانی اول، امپراتوری بریتانیا را به اوج وسعت خود رساند: این امپراتوری با ضمیمه ساختن سرزمین‌هایی که در خاورمیانه و نقاط دیگر اشغال کرده بود، بزرگ‌تر از هر زمان دیگر - یا هر امپراتوری دیگری - شد.

رئیس‌جمهور خبط و خطاهای متعددی را مرتکب می‌شد که حتی حامیان بالقوه او را به مخالفانش تبدیل کرد.

لرد کرزن از قرن نوزدهم به این سو راهبرد ایجاد «شبکه‌ای از کشورهای مسلمان» در خاورمیانه را به‌عنوان سپری در برابر توسعه‌طلبی‌های روسیه مطرح کرد.

مردم و استان‌ها «از حاکمیتی به حاکمیت دیگر دست به دست می‌شدند گویی اموال منقول یا گروکشی‌هایی در یک بازی بودند.» مساله این نبود که همه توافق‌ها «به نفع یا در جهت صلاح مردم مرتبط با آن انجام شود» بلکه برعکس، چنین توافق‌هایی به این منظور صورت می‌گرفت که «تعدیل یا مصالحه در ادعاهای کشورهای رقیب به وجود آید» که به دنبال «نفوذ یا برتری خارجی» بودند.

«جنبش حاضر در مصر به مفهوم واقعی کلمه ملی‌گرایانه است و مورد استقبال همه طبقات و فرقه‌ها قرار گرفته است ...». [۹] قبطی‌ها نیز در کنار مسلمانان تظاهرات می‌کردند. دانشجویان علوم دینی در کنار دانشجویان مدارس غیردینی و زنان متعلق به طبقات بالا در کنار مردان تظاهرات می‌کردند. [۱۰] آنچه که واقعا باعث نگرانی مقامات بریتانیایی می‌شد مشارکت کشاورزان مناطق روستایی در این خیزش بود - توده‌هایی خونسرد که مقامات بریتانیایی روی بی‌تحرکی آنها حساب کرده بودند.

هرچند درست بود که شوروی‌ها ملی‌گرایی در ایران را تشویق و از ملی‌گرایی در ترکیه پشتیابی می‌کردند و در صدد کمک به شورش در عراق بودند، ولی روس‌ها الهام‌بخش - و رهبر - هیچ یک از این جنبش‌ها نبودند. این اعتقاد فزاینده بریتانیایی‌ها که روسیه بلشویک درگیر توطئه‌ای گسترده و بین‌المللی است که موجب شورش در سراسر خاورمیانه شده است، توهمی بیش نبود.

شرکت استاندارد اویل نیویورک در سپتامبر ۱۹۱۹ دو نفر زمین‌شناس را برای کشف میدان‌های نفتی به عراق اعزام کرد. یکی از این افراد بی‌احتیاطی کرد و در نامه‌ای خطاب به همسرش نوشت: «من عازم بزرگ‌ترین باقی‌مانده‌های احتمالی نفت در جهان هستم» و «این سهم از کیک چنان بزرگ است» که باید نهایت تلاش را انجام داد تا «حقوقی را که به‌درستی متعلق به شهروندان آمریکاست برای ما به همراه آورد.»

تداوم بحران در خاورمیانه در زمان ما شاید تا آن اندازه به درازا نکشد، ولی مساله به همان شکل است: مردم بسیار متنوع‌تر از آن هستند که برای ایجاد هویت‌های سیاسی جدید بعد از فروپاشی نظام بسیار قدیمی امپراتوری -که به آن عادت کرده بودند - دوباره گروه‌بندی شوند.

در حالی‌که ارتش آلن‌بی آماده حرکت به سوی دمشق می‌شد، پرچم ملی‌گرایی عرب که در بریتانیا طراحی و تولید شده بود، مساله‌ای مهم را نشان می‌داد: میزان صداقت یا بدبینی آن دسته از مقام‌های بریتانیایی -که بیش از همه در شکل دادن به سیاست خاورمیانه نقش داشتند - در حمایت از آرمان‌های مختلفی که در طول این مسیر به آنها گرایش یافته بودند.

فیصل با فلیکس فرانکفورتر، نماینده لوئیس براندیس رهبر صهیونیست‌های آمریکا، دیدار کرد. فرانکفورتر بعد از این دیدار، به براندیس گزارش داد که «مساله عرب دیگر مشکلی برای تحقق برنامه ما در کنفرانس صلح نیست.» [۱۳] در واقع، فیصل به‌عنوان نماینده اعراب در کنفرانس صلح، خطاب به این کنفرانس اظهار داشت که او فلسطین را از آن منطقه‌ای که برای استقلال اعراب در نظر داشت، حذف کرده است.

دیپلماتی ایتالیایی چنین نوشت: «تصور رایج در کنفرانس صلح پاریس این بود که یکی از سیاستمداران جهان در برابر نقشه‌ای ایستاده و با خود زمرمه می‌کرد: آن لعنتی کجاست؟ و با انگشت اشاره خود به شهر یا رودخانه‌ای اشاره می‌کرد که تا کنون در مورد آن چیزی نشنیده بود.» [۲۸] لویدجرج که همچنان معتقد بود بریتانیا باید بر فلسطین از منطقه (طبق عبارت انجیل) دان تا بئرشبع حکومت کند، نمی‌دانست منطقه دان کجا واقع است. او آن را در اطلس انجیلی قرن نوزدهم جستجو می‌کرد، ولی تنها یک سال بعد از توافق ترک مخاصمه بود که ژنرال آلن‌بی توانست به او گزارش دهد که دان کجا واقع شده است و از آنجا که منطقه دان جایی نبود که نخست‌وزیر انتظارش را داشت، در نتیجه بریتانیا خواهان امتداد هرچه بیشتر مرزها به طرف شمال شد.

ابن سعود پیرو افراطی تعالیم محمد ابن عبدالوهاب بود که رهبر مذهبی قرن هجدهمی بود و ائتلاف او با خاندان سعود در سال ۱۷۴۵ به‌واسطه ازدواج‌های درونی و مکرر میان هر دو خانواده مستحکم شده بود. وهابیون (نامی که مخالفان به آنها داده بودند) مصلحین دینی به‌شدت سلفی بودند که رقبایشان آنها را متحجر قلمداد می‌کردند. این ذکاوت و هوش ابن سعود بود که تشخیص داد چگونه می‌تواند توان وهابیون را برای مقاصد سیاسی خود مهار کند و به کار گیرد.

حسین سنی متعصبی بود. از نظر او، وهابیون دشمنان عقیدتی و سیاسی او محسوب می‌شدند.

دیگر مقامات بریتانیایی در حال خدمت در فلسطین نسبت به صهیونیسم، حتی محدودترین شکل آن، همدلی نداشتند و از اعراب جانبداری می‌کردند که به‌طور کلی مخالف صهیونیسم بودند. آنها معتقد بودند که سیاست لندن در قبال صهیونیسم شاید فقط برای ایجاد آشوب طراحی و شاید به‌وسیله برخی از مقامات سابق ابداع شده بود که نیازی به همزیستی یا تماس با شرایط محلی نداشتند.

دکتر وایزمن و همکارانش در کادر رهبری صهیونیسم بر علاقه خود به همکاری با جوامع عربی تاکید می‌کردند. آنها بر این نکته اصرار می‌ورزیدند که مهاجران تازه‌وارد یهودی چیزی را از دست ساکنان کنونی منطقه بیرون نخواهند کشید بلکه به خرید، آبادانی و کشت و زرع در زمین‌هایی خواهند پرداخت که تا آن زمان مورد استفاده نبوده است. آنها تکرار می‌کردند که عمران و آبادانی یهود منافع اقتصادی قابل‌توجهی برای همگان و در واقع برای همه اعراب خاورمیانه به همراه خواهد داشت. در میان جوامع عرب‌زبان فلسطین اختلاف نظرات قابل‌توجهی در بیشتر مسائل حتی بر سر صهیونیسم وجود داشت.

هنگامی که قبایل چادرنشین بیابانگرد در اواخر سال ۱۹۱۹ به شهرک‌های مسکونی یهودیان در الجلیل علیا، واقع در منطقه بی‌طرف میان تشکیلات نظامی بریتانیا و فرانسه، حمله کردند، خشونت بالا گرفت. اعراب در اوایل سال ۱۹۲۰ وارد شهرک‌های مسکونی صهیونیستی شدند و در جنگ مسلحانه متعاقب آن، چندین نفر از یهودیان شهرک‌نشین از جمله یک یهودی روسی که از قهرمانان جنگ بود - به نام ناخدا جوزف ترامپلدر - به قتل رسیدند. سپس در بهار همان سال شایعاتی حاکی از بروز خشونت در بیت‌المقدس منتشر شد.

تو برای منسجم کردن آنها باید وقت زیادی صرف کنی. این کار باید به تدریج انجام شود. آنها هنوز هیچ درکی از ملیت ندارند.»

چالش اصلی متوجه کشور، چالش داخلی و اقتصادی بود. بریتانیا به سرمایه‌گذاری منابع مالی برای احیای اقتصادی و اجتماعی خود نیاز داشت و موجودیت خود را با این خطر تهدید می‌کرد که در عوض، مبالغ هنگفتی را در ماجراجویی‌های خاورمیانه سرمایه‌گذاری می‌کند.

تایمز در سرمقاله ۱۸ ژوئیه ۱۹۲۱ حکومت را در این رابطه نکوهش کرد و نوشت: «در حالی‌که آنها از هنگام امضای توافق ترک مخاصمه با قبایل نیمه‌بیابانگرد بین‌النهرین، حدود ۱۵۰ میلیون پوند هزینه کرده‌اند، سالانه فقط ۲۰۰ هزار پوند برای بازسازی مناطق فقرزده در داخل هزینه می‌کنند و همه هزینه‌های موضوع قانون تحصیلات مصوب سال ۱۹۱۸ را منع کرده‌اند.» ولی در حالی‌که تایمز معتقد بود خطر موجود علیه بریتانیا از سوی مقامات داخلی متوجه این کشور می‌شود، بیشتر مقامات بریتانیا همچنان بر تهدید شوروی علیه خاورمیانه و مسئله چگونگی برخورد با آن متمرکز شده بودند.

اگرچه در بخش‌های مختلف ترکستان مردم بومی مسلمان در برابر ساکنان روس‌نژاد و در فلسطین نیز مسلمانان نسبت به سکونت یهودیان واکنش نشان می‌دادند، ولی هر گروه از مسلمانان فقط به‌طور محلی و فقط از جانب خود واکنش نشان می‌داد. مسلمانان در سراسر خاورمیانه بیشتر همانند یکدیگر و نه همراه با یکدیگر اقدام می‌کردند.

سازوکارهای مختلف زمان جنگ که میان بریتانیا و فرانسه مورد بحث قرار گرفته بود تا ثروت نفتی خاورمیانه را میان خود تقسیم کنند، همچنان مخفی باقی مانده بود - دولت آمریکا با این اطمینان‌دهی دروغین کنار گذاشته شده بود که هنوز بر سر چیزی که منافع آمریکا در آن لحاظ نشده باشد تصمیم‌گیری نشده است - و او می‌خواست این مسائل را مورد بررسی قرار دهد. بریتانیا و فرانسه سرانجام در ۲۷ آوریل در کنفرانس سن رمو به توافق محرمانه نفتی بر سر تقسیم انحصاری همه نفت آینده در خاورمیانه بین خود دست یافتند.

هنگامی که انقلاب بلشویکی موجب خروج روسیه از مواضع تحت کنترلش شد، کرزن پیشنهاد کرد که از این وضعیت بهره‌برداری کنند و شبکه‌ای از کشورهای مسلمان مورد حمایت بریتانیا را جای آن قرار دهند. این شبکه در قرن ۱۹ شامل خطی بود که از میان خاورمیانه و از امپراتوری عثمانی و امپراتوری ایران عبور می‌کرد و به خانات و امیرنشین‌های آسیای میانه و افغانستان می‌رسید

سفیر بریتانیا در تهران تحت نظارت لرد کرزن معاهده‌ای را با نخست‌وزیر ایران و دو نفر از همکاران او به امضا رساند - آنها در ازای امضای این معاهده رشوه ۱۳۰ هزار پوندی طلب کردند که به آنها پرداخت شد.

اعراب زمیندار مشتاق شدند زمین‌های حاصل‌خیز خود را نیز با سودهای بسیار کلان به یهودیان مهاجر بفروشند. در واقع قیمت‌های پیشنهادی خریداران یهودی آنقدر بالا بود که خانواده‌ای عرب در بیروت بخش‌هایی از زمین‌های خود در دره یزراعیل را در سال ۱۹۲۱ به قیمت‌هایی از چهل تا هشتاد برابر قیمت واقعی به مهاجران یهود فروختند.