بریده‌هایی از کتاب امیرکبیر

بی‌خایه را به قدر جهان مایه داده‌ای ما را به‌قدر مایه او خایه داده‌ای

بی‌خایه را به قدر جهان مایه داده‌ای ما را به‌قدر مایه او خایه داده‌ای

زمنجنیق فلک سنگ فتنه می‌بارد

درخت گردکان با این بزرگی درخت خربزه اللّه‌اکبر

مهدعلیا با ازدواج امیر و عزت‌الدوله تنها خواهر تنی شاه هم موافقتی نداشت، اما این ازدواج با اصرار شاه انجام شد. و چنانکه در تاریخ مضبوط است پس از قتل امیر، باز هم به امر ناصرالدین‌شاه، ازدواج‌های دیگری کرد.

عموم جستجوگران فراز و نشیب زندگی امیرکبیر، او را فردی میهن‌پرست و با درایت و انسانی با اراده محکم تصویر کرده‌اند که با هیچ‌کس درباره مصالح کشورش معامله نمی‌کرد و سرنوشت و سعادت ایران، برای او از همه چیز برتر بود. گروهی بر این عقیده هستند که همین ثبات قدم و ایستادگی بر نظریات و آرا و کوتاه کردن دست معلوم‌الحالان از امکانات دولتی و حذف القاب و عناوین در مکاتبات و منع کردن اخذ رشوه و ستاندن مالیات قانونی از بزرگان و وابستگان به دربار و نیز قطع حقوق و مستمری‌هایی که به ناروا در جیب شاهزادگان می‌رفت، راه را بر حذف امیرکبیر و در نهایت قتل او گشود

هر که تخم جفا کارد خرمن وفا برندارد

بیشتر مورخین تاریخ قاجاری، دفع شر علی‌محمد باب و اصلاحات سیاسی و اداری و نیز تأسیس دارالفنون را از اقدامات اساسی امیرکبیر دانسته‌اند.

متعلّقان و حواشی خود به نهایت ساعی بودند و جدّ بلیغ می‌نمودند مخصوصآ میرزا ابوالقاسم قائم‌مقام در تعلیم و مشق امیرکبیر مواظبتی به کمال داشت و چون امیر هم خود شوق و هوشی مفرط به تحصیل خط و سواد نشان می‌داد به‌تدریج ترقی کرد و در حفظ کردن منشئات قائم‌مقام اصراری داشت و همان برای او مایه سواد شد و آثار این منشئات به‌خوبی در نوشته‌های امیر هویداست و جزالت عبارت و موجزنویسی او کاملا زاده آشنایی کامل آن مرد به منشئات مرحوم قائم‌مقام است.

متعلّقان و حواشی خود به نهایت ساعی بودند و جدّ بلیغ می‌نمودند مخصوصآ میرزا ابوالقاسم قائم‌مقام در تعلیم و مشق امیرکبیر مواظبتی به کمال داشت و چون امیر هم خود شوق و هوشی مفرط به تحصیل خط و سواد نشان می‌داد به‌تدریج ترقی کرد و در حفظ کردن منشئات قائم‌مقام اصراری داشت و همان برای او مایه سواد شد و آثار این منشئات به‌خوبی در نوشته‌های امیر هویداست و جزالت عبارت و موجزنویسی او کاملا زاده آشنایی کامل آن مرد به منشئات مرحوم قائم‌مقام است.

متعلّقان و حواشی خود به نهایت ساعی بودند و جدّ بلیغ می‌نمودند مخصوصآ میرزا ابوالقاسم قائم‌مقام در تعلیم و مشق امیرکبیر مواظبتی به کمال داشت و چون امیر هم خود شوق و هوشی مفرط به تحصیل خط و سواد نشان می‌داد به‌تدریج ترقی کرد و در حفظ کردن منشئات قائم‌مقام اصراری داشت و همان برای او مایه سواد شد و آثار این منشئات به‌خوبی در نوشته‌های امیر هویداست و جزالت عبارت و موجزنویسی او کاملا زاده آشنایی کامل آن مرد به منشئات مرحوم قائم‌مقام است.

مهدعلیا با ازدواج امیر و عزت‌الدوله تنها خواهر تنی شاه هم موافقتی نداشت، اما این ازدواج با اصرار شاه انجام شد. و چنانکه در تاریخ مضبوط است پس از قتل امیر، باز هم به امر ناصرالدین‌شاه، ازدواج‌های دیگری کرد.

... آنگاه که چشمان محمدشاه قاجار، بسته شد بر این جهان و یکی از بی‌کفایت‌ترین شاهان قاجاری رخت به دیگر سرای کشید «ناصرالدین میرزا» پسر شانزده ساله او که سمت ولایتعهدی داشت در تبریز روزگار می‌گذرانید. پس از مرگ محمدشاه، بیشتر رجال قاجاری و درباریان که از «میرزا آقاسی» دل خوشی نداشتند و همچون گرگی در انتظار فرو غلتیدن او بودند تا به پاره کردنش قیام کنند از دستورات او سرپیچی کرده و چوب لای چرخ امورات گذاشتند تا حاجی برکنار گردد.

ثبات قدم و ایستادگی بر نظریات و آرا و کوتاه کردن دست معلوم‌الحالان از امکانات دولتی و حذف القاب و عناوین در مکاتبات و منع کردن اخذ رشوه و ستاندن مالیات قانونی از بزرگان و وابستگان به دربار و نیز قطع حقوق و مستمری‌هایی که به ناروا در جیب شاهزادگان می‌رفت، راه را بر حذف امیرکبیر و در نهایت قتل او گشود و به همین دلیل بعضی گمان کرده‌اند که این بخش از عملکرد اتابک اعظم می‌تواند قابل نقد باشد و برآنند که اگر امیرکبیر کمی دندان بر جگر می‌گذاشت و بعضی حیف و میل‌ها را تحمل می‌کرد شاید عاقبت او جز آنچه رفت، رقم می‌خورد...

او می‌خواست دانش سالم و مفید غربی با تخصص بومی ایرانی درهم آمیزد و گره‌های فروبسته را بگشاید. تا پیش از افتتاح دارالفنون، مراکز آموزشی ایران مکتب‌خانه‌ها بودند، حتی پس از دارالفنون هم سالیان سال مکتب‌خانه‌ها در شمار مراکز تربیتی ایرانی بودند. اما دارالفنون بابی از علم و دانش را بر روی محصلین ایرانی گشود که تا آن روز ناشناخته بود. پس از قتل ناجوانمردانه امیر، صدراعظم وقت میرزاآقاخان، نه‌تنها به رشد دارالفنون فکر نکرد بلکه سعی در تعطیلی و انحلال آن نمود.

تأسیس دارالفنون در سال ۱۸۵۱ ه. ق (۱۲۳۰ ش) یکی از فرازهای تاریخ علم و آموزش در ایران بوده است. این مدرسه، نخستین مرکز آموزشی به سبک اروپایی و به گونه‌ای دروازه‌های مدرنیسم بود که به روی ایران عصر قاجار باز شد. ایده‌ها و افکار درخشان امیرکبیر برای افزایش اقتدار حکومت مرکزی و کوتاه کردن دست پلید استعمار که از آستین سفارتخانه‌های آن در تهران بیرون آمده بود از اهداف میهن‌پرستانه امیر بود و ای بسا درافتادن با سفیران روس و انگلیس و بی‌اعتنایی بدانان، زمینه‌ساز سقوط و در نهایت قتل او گردید.

بیشتر مورخین تاریخ قاجاری، دفع شر علی‌محمد باب و اصلاحات سیاسی و اداری و نیز تأسیس دارالفنون را از اقدامات اساسی امیرکبیر دانسته‌اند. اما خدمات امیرکبیر منحصر به این موارد نیست و برای بحث پیرامون اقدامات اصلاحی آن بزرگمرد بایستی با دیدی وسیع‌تر به مسایل و تاریخ آن دوره نگریست.

«گله از نوشتن کاغذ به خطّ غیر داشتید هرچند میرزا علی‌نقی فراهانی باشد یا میرزا محمدتقی آذربایجانی یا کربلایی محمدتقی‌بن کربلایی محمد قربان که بالفعل در مسقو (مسکو) و پطرزبورغ (پترزبورگ) از کرسی‌نشینان است گوی سبقت از همزه استفهام می‌رباید پای تفوّق بر فرق لام ابتدا می‌گذارد فرق دین را شسع نعلین خود نمی‌شمارد سخن در اوج فلک الافلاک دارد »

متعلّقان و حواشی خود به نهایت ساعی بودند و جدّ بلیغ می‌نمودند مخصوصآ میرزا ابوالقاسم قائم‌مقام در تعلیم و مشق امیرکبیر مواظبتی به کمال داشت و چون امیر هم خود شوق و هوشی مفرط به تحصیل خط و سواد نشان می‌داد به‌تدریج ترقی کرد و در حفظ کردن منشئات قائم‌مقام اصراری داشت و همان برای او مایه سواد شد و آثار این منشئات به‌خوبی در نوشته‌های امیر هویداست و جزالت عبارت و موجزنویسی او کاملا زاده آشنایی کامل آن مرد به منشئات مرحوم قائم‌مقام است.

متعلّقان و حواشی خود به نهایت ساعی بودند و جدّ بلیغ می‌نمودند مخصوصآ میرزا ابوالقاسم قائم‌مقام در تعلیم و مشق امیرکبیر مواظبتی به کمال داشت و چون امیر هم خود شوق و هوشی مفرط به تحصیل خط و سواد نشان می‌داد به‌تدریج ترقی کرد و در حفظ کردن منشئات قائم‌مقام اصراری داشت و همان برای او مایه سواد شد و آثار این منشئات به‌خوبی در نوشته‌های امیر هویداست و جزالت عبارت و موجزنویسی او کاملا زاده آشنایی کامل آن مرد به منشئات مرحوم قائم‌مقام است.