بریده‌هایی از کتاب گفتارهایی در نظریه اعتباریات و نظریه اجتماعی

«جزء»، جز آن که پیرو «کل» باشد و به راه او برود گریزگاه دیگری ندارد. قدرت جامعه به اندازه‌ای است که قوۀ ادراک و فکر را هم از افراد می‌ستاند. همچنین ترس و وحشت‌های عمومی که در مواقع شکست، ناامنی، زلزله، قحط و وبا پدید می‌آید یا- در رتبۀ پایین‌تر و با تأثیر کمتر- مراسم متعارف و پوشش‌هایی که در یک ملت رواج می‌یابد به اندازه‌ای نیرومند است که قوۀ ادراک و فکر را از افراد می‌گیرد و آنان را ناچار می‌کند که از جامعه پیروی کنند.» (طباطبائی، ۱۳۸۷: ۶۰).

عامل زیستی، ضرورتاً به یک فرد اختصاص ندارد. ممکن است گروه خاصی، به دلیل اشتراک نژادی، واجد ویژگی‌های زیستی کمابیش مشابهی باشند و این ویژگی‌های مشابه زیستی منشأ تمایلات و به تبع ادراکات اعتباری مشابهی شود و این امر می‌تواند خود عامل ایجاد نوعی پیوند گروهی باشد.

قدرت نرم، قدرتی است که در همین وجوهِ سوبژکتیو امور اجتماعی نهفته است. به همین دلیل، علاوه بر ملاحظات سخت‌افزارانه، برای تحقق بسیاری از اغراض اجتماعی، باید به وجوهِ سوبژکتیو و ذهنی پدیده‌های اجتماعی هم توجه کنیم.

اگر تاثیر سوژه، ارزش-داوری و طرز تلقیِ او را در همان حیطۀ اعتباریات هم بپذیریم، موضوعات مهمی نظیر آزادی، عدالت، مشروعیت، امنیت، توازن قوا و ... به شدت حیثیت ذهنی و فرهنگی پیدا می‌کنند. این قبیل امور، اموری اعتباری و محصولِ قراردادهای اجتماعی ما هستند و به تعبیر وینچ اشیاء فکری می‌باشند.

در تاریخ فلسفۀ اسلامی، برای اولین بار به طور منسجم و روشن علامۀ طباطبایی به این موضوع تفطن پیدا کردند که ذهنیت بشری در تحقق دسته‌ای از رویدادها که به آن‌ها رویداداهای اجتماعی می‌گوییم، مدخلیت دارد. پارادایم و الگوی غالبِ اندیشۀ فلسفۀ اسلامی، نوعی عقل‌گرایی کلاسیک است که عقل را اصل و اساس وجود انسانی می‌داند و همۀ قوای ادراکی دیگر نظیر وهم، خیال و حس و همچنین همۀ ساحات عاطفی و گرایشی انسان باید تابع عقل باشد. علامه این نوع نگاه را در حیطۀ ادراکات حقیقی می‌پذیرند. اما در ادراکات اعتباری ایشان بیان می‌کنند که طبیعت و واقعیتِ تکوینی انسان اصل و محور است و ادراکات، عواطف و امیال ما تابع و طفیلی آن است؛

از نظر ابن‌سینا، گزاره‌های حکمت عملی، چه در اخلاق، چه در تدبیر منزل و چه در سیاست مُدُن، برخلاف گزاره‌های حکمت نظری، دارای کلیت، دوام و ضرورت نیستند. گزاره‌های حکمت عملی می‌توانند متغیر باشند و به لحاظ روش‌شناختی نیز برهان‌پذیر نیستند.

«حس و تجربه در مورد قوا و خواص فعاله و منفعلۀ جامعه، شاهد همین معناست، زیرا اراده و خواست جامعه اگر در کاری به‌طور قطعی تحقق پذیرد، مثلاً در غوغاها و شورش‌های اجتماعی یا هر مورد دیگری که ارادۀ ملت بر کاری قرار گیرد، اراده‌های فردی و شخصی، قدرت ضدیت و معارضه با آن را ندارد.

مادۀ قیاس‌های حکمت عملی مشهورات است؛ در حالی که مواد قیاس‌های حکمت نظری صرفا قضایای بدیهی است.

ابن‌سینا این نوع ادراکات را از قبیل «مشهورات» می‌دانست؛ از نظر ابن‌سینا، گزاره‌های حکمت عملی، چه در اخلاق، چه در تدبیر منزل و چه در سیاست مُدُن، برخلاف گزاره‌های حکمت نظری، دارای کلیت، دوام و ضرورت نیستند. گزاره‌های حکمت عملی می‌توانند متغیر باشند و به لحاظ روش‌شناختی نیز برهان‌پذیر نیستند.