بریده‌هایی از کتاب شاهرخ مسکوب

«سی سال در حوضی کثیف و کوچک شنا کردن، هرچند بزرگ‌ترین ماهی آن باشی، رمقِ روحت را می‌گیرد.»

خواننده به‌اندازهٔ تولیدکنندهٔ اثر معنابخش است.

گرفتار در سیاهچاله‌ای در حال دست‌وپا زدن بود و بیزار از سیاست، تا زمانی که ادبیات را همچون ساحتی از امید کشف کرد و همچون پادزهری برای همهٔ آن دگم‌های ایدئولوژیک و سیاسی که روحش را مسموم کرده بودند: ادبیات بود که نجاتش داد.

ابراهیم گلستان در مجلسی یک‌نفس مشغول بدگویی از فردوسی بود: «شاهرخ که خونسرد نشسته بود ناگهان از جا در رفت و با لحنی خشم‌آلود گفت: "ابراهیم، تو چه اصرار داری خود را احمق نشان دهی؟" این حرف کارگر افتاد و گلستان خاموش ماند.»

در حاشیهٔ یکی از کتاب‌هایش، که امروز به دایرةالمعارف بزرگ اسلامی سپرده شده، این‌طور قلمی کرده: «گمان می‌کنند که این‌گونه ملتی می‌تواند به مقامی والاتر دست یابد. از این حقیقت که هیچ ملتی بدون تفکر به جایی نمی‌رسد، و از این اصل که زبان هم وسیله و هم انگیزهٔ تفکر است به‌کلی بی‌خبرند.» مسکوب زبان را نه مزین فکر و نه صرفاً ابزار هویت، بلکه از ارکان و پایه‌های هردو می‌دانست.

مسکوب عاشق زندگی بود، عاشق بیعار این «عجوزهٔ هزارداماد». به‌قول کامشاد، «می‌گفت هیچ دلم نمی‌خواست عارف بودم و پیش از مرگ می‌مردم. همین دنیای دون را متأسفانه بیش از عالم علوی می‌پسندم.»

اگر دلبستهٔ فرهنگ قدیم بود، برای امروز می‌خواستش، نه از سر سنت‌پرستی. خوب می‌دانست که سنتِ بدون نگاه به آینده خفه می‌شود و خفقان می‌آورد.

به‌قول دوستی، «یکی از درس‌های تاریخ این است که کسی از تاریخ درس نمی‌گیرد».

«شخصیت دوگانه‌ای داشت. پشت سر شاهرخی که مدام لیچار می‌گفت و مسخرگی می‌کرد شاهرخ دیگری پنهان بود، شاهرخی بسیار جدی. حال آنکه خودش به‌گفتهٔ خود از آدم‌های جدی بیزار بود که قیافه می‌گیرند و حرف‌های گنده می‌زنند و انگار از بشریت طلبکارند.»

درون دنیای شگفتی زیست می‌کنیم، درون دنیای درخشان‌ترین امیدها و تیره‌ترین ناامیدی‌ها، برترین و پست‌ترین آرزوها.

شوخ‌وشنگی‌های او شاید سلاحش در پیکار با بُعد تراژیک زندگی بود.

گفت‌وگو با دوستانش گویی نور نجات‌دهنده‌ای بود در هوای مه‌آلود اطرافش

به‌قول کامشاد، «می‌گفت هیچ دلم نمی‌خواست عارف بودم و پیش از مرگ می‌مردم. همین دنیای دون را متأسفانه بیش از عالم علوی می‌پسندم.»

فرنگی‌ها به آن می‌گویند essai، و برای essai نوشتن هم آدم مجبور است تمام کارهای تحقیقی و علامه‌ای را بخواند، و کوشش من هم همه همین بوده است که بعد از اینکه این تحقیقات خوانده شد، خودم را از آن‌ها خلاص کنم... من شخصاً علاقه‌ام به نوشتن essai است، نه نوشتن یک چیز محققانه. خیال می‌کنم که کار محققانه، که فوق‌العاده هم لازم است، مثل استخراج یک معدن است، مثل یک مقدار سنگ قیمتی است که احتمالاً ممکن است محققی یا علامه‌ای استخراج کند، ولی اگر آدم بتواند این‌ها را روی هم سوار بکند، آن‌کاری است سازنده که تا حدی آدم را راضی می‌کند. این کار essai است، تحقیق در متون (érudition) نیست.

او از میان دو راه، ماتم برای گذشتهٔ ازدست‌رفته و مواجههٔ مالیخولیایی با شکست، دومی را برگزید؛ درس گرفتن از گذشته و به رسمیت شناختن شکست‌ها، همراه با نگاهی انتقادی. از سر همین مقابله، به روایت تاریخ از زبان ادبیات روی آورد: «فکر می‌کردم ایرانی بودن گرفتاری‌ها و بدبختی‌های فراوانی دارد. ولی زبان فارسی، ادبیات فارسی همه‌چیز را جبران می‌کند. با خواندن این آثار فکر می‌کردم وقتی بر سر دیگران، آدم‌هایی مثل ادیپ و سیاوش، ایوب و اسفندیار، یک چنین بلاهایی آمده، بر سر ما چیزی نیامده. البته مقایسهٔ بلندپروازانه‌ای است، ولی در ضمن تسلی فوق‌العاده‌ای بود.»