بریده‌هایی از کتاب لبنان زدگی

مشکل این است که هنوز انسان نشده مسلمان شده‌ایم و هنوز مسلمان نشده شیعه.

خدا در گِل این خانواده ادویۀ دیگری زده است.

پیش از سفر به لبنان ماه‌ها سؤالی در ذهن داشتم. سؤال از زندگی در جامعۀ بدون دین و اقتصاد بدون نفت. این هر دو عنصر آن‌چنان در تاروپود زندگی ما رسوخ کرده‌اند که تصور دنیای فاقد آن‌ها ذهن ایرانی را به زحمت می‌اندازد. فی‌المثل کسی که در جزیره‌ای در قلب آفریقا به دنیا می‌آید برای چه زندگی می‌کند؟ برای چه می‌کوشد؟ چقدر باید عرق بریزد تا به اندازۀ گذران زندگی‌اش درآمد داشته باشد؟ روش تغییر شأن اجتماعی و اقتصادی‌اش چیست؟ و البته این سؤال که یک مبلغ دینی در چنان جامعه و اقتصادی چگونه رفتار می‌کند؟ امروز در ایران پاسخ همۀ این سؤالات در تعهد به نظام و تقرب به نفت خلاصه می‌شود. و به خاطر همین است که نسبت به هرگونه خلاقیتی استغنا وجود دارد؛ البته جز خلاقیت در ایجاد سازمانی جدید برای اخذ بودجه و ارشاد خلق‌الله!

بی‌چاره‌ها خیال کرده‌اند زندگی در زندگی و آسانی در آسانی است. نمی‌دانند زندگی در مرگ و آسانی در سختی است. نمی‌فهمند شهیدان، زیادت را در نقص و حیات را در فنا می‌جویند.

روزی یک خبرنگار غربی فاش‌گو و جسور و هوشمند از سیدحسن نصرالله پرسید: شما مبارز راه آزادی هستید؛ اما چرا برای آزادی مردم از تفکر تمامیت‌خواه یگانه‌پرستی مبارزه نمی‌کنید؟ سید خنده‌ای کرد و پاسخی در ظاهر بی‌ربط داد: ما معتقدیم آفرینندۀ دین همان آفرینندۀ انسان است و این دو مطابق و هماهنگ هستند. پیش‌فرض ناگفتۀ سؤال آن خبرنگار این بود که دین زائده یا نقیصه‌ای‌ست که بر انسانیت تحمیل می‌شود. یعنی دو فرض وجود دارد: دستورات دینی یا با نگاه محض انسانی توجیه‌پذیر نیستند و زائد بر انسانیت‌اند یا فقط با چشم‌پوشی‌کردن از بخش‌هایی از انسانیت توجیه‌پذیرند

خودرویی را فرض کنید که سویچش گم شده است. حکماً نشستن در آن اتلاف‌وقت، فشردن پدال گازش بی‌فایده و بستن کمربند در ماشینی که قرار نیست حرکت کند، زحمت اضافی است. آن ماشین را می‌توان فقه، پدال گازش را نماز و کمربند را حکمی متعالی همچون حجاب یا غض‌بصر در نظر گرفت. فقه بدون غایت دقیقاً همین‌قدر بی‌معناست. اینکه این وسط پلیسی سبز شود و شما را به خاطر نبستن کمربند در خودرویی که سال‌هاست سویچش گم شده جریمه کند هم حکما شوخی تاریخ است. این یعنی حتی آن پلیس هم فلسفۀ کل این دستگاه را نفهمیده. فقط در کتاب آئین‌نامه خوانده کسی را که کمربند نداشت باید جریمه کرد. گویی مقولۀ حرکت این ماشین در طول دوران به فراموشی سپرده شده است. ایندیویژوآلیسم غربی و منفعت‌گرایی شخصی همان پدرسوخته‌ای است که سویچ خودروی ما را قورت داده و این دستگاه ظریف و مقدس را بی‌معنا کرده است.

آفتاب حقیقت از چراغ کلمات بی‌نیاز است

«خدا بعضی از شما را در روزی بر بعضی دیگر فزونی داده است؛ ولی کسانی که فزونی داده شده‌اند حاضر نیستند روزی خود را به زیردستان خود بازدهند تا در آن باهم مساوی باشند. آیا نعمت خدا را انکار می‌کنند؟ (نحل، ۷۱)»

شبکه‌های اجتماعی خارج از ایران اصلاً جنبۀ امنیتی ندارند. بخشی از هویت فرد هستند؛ مثل ایمیل در ایران. عجیب است ما مهم‌ترین مدارک و مکاتباتمان را از طریق میل‌سرویس‌های آمریکایی ردوبدل می‌کنیم؛ اما نوبت به شبکه‌های اجتماعی که می‌رسد رگ غیرت امنیتی‌مان بالا می‌زند

چندین عکس تمام‌رنگی از زنان آرایش‌کردۀ بی‌حجاب روی پنجره‌های تمام سفید مغازه دیده می‌شود. کم‌کم می‌فهمم در حوزۀ استحفاظی هم خبری نیست. یاد تابلوی مغازه‌ای در قم می‌افتم که روی پاپیونی که در عکس بود، برچسب چسبانده بودند و من که شب از آنجا می‌گذشتم می‌توانستم پاپیون را از زیر نور مهتابی‌های پشت بنر ببینم؛ گرچه حدس‌زدنش هم در روز کار سختی نبود. و حالا عکس این زنان در قلب ضاحیۀ حزب‌الله؟

بعد از دو ساعت، خاکسترشده از روضه می‌آییم بیرون. مدت‌هاست از تنزلات کلامی حقیقت خسته‌ام. آن کتاب‌فروشی هم خوب بود؛ اما این شهدا... این شهدا صورت ایمان و نصیب چشم بودند. کلمۀ طیبه اگر در کتاب بماند زمین‌گیر است. برای عروج باید به عمل صالح ترجمه شود. عمل صالح هم گوشت و پوست می‌خواهد. اما گوشت و پوست، نقد محقر است و خداوند نخواهدش پذیرفت. باید همان را هم قربانی کرد.

سه کبوتر صلح نقره‌ای با نخ‌های نامرئی از سقف آویخته شده‌اند. در منقارهایشان شاخۀ زیتون است. قلبم ذوب می‌شود. یاد شاخه‌های تازۀ روی قبر شهید زینبیه می‌افتم. بله، صلح همان رشتۀ پیوند اصیل انسانی میان دختر باریستا، منِ سوخته و آن شهید سیراب است؛ شهیدِ بی‌ادعای پیوند و همزیستی. همزیستی، نقیض استغناست. نمی‌توان مستغنی بود و داعیۀ همزیستی و تعایش داشت. اگر امروز منصفان مسیحی، اهل سنت و دیگر فرقه‌ها لبنان خود را از شیعیان این کشور بی‌نیاز نمی‌بینند ازآن‌روست که پیش از آن‌ها این شیعیان بودند که نسبت به دیگر فرقه‌ها استغنا نورزیدند و شهادت‌طلبی جوانانشان را دست‌مایۀ اقتدارگرایی قبیله‌ای قرار ندادند. مدارا و صبر کردند و خون دادند تا هجده فرقه بتوانند در کنار هم زندگی کنند.

بالای انبوه تبلیغات و آگهی‌های پاره‌پاره چهار کلمۀ تأمل‌برانگیز نوشته شده است. «لبنانی بیندیش، سکولار بیندیش.» سکولاریسم هنگامی فرض وجود می‌یابد که میان ارزش‌های دینی و ارزش‌های انسانی تفکیک قائل باشیم. به نظرم مهم نیست که ما سکولار هستیم یا شکارچی سکولاریسم؛ مهم این است که در هر دو صورت ما آن پیش‌فرض غلط را پذیرفته‌ایم.

اصلاً سبح طویل روز است که به ذکر رب و نماز شب شیرینی می‌دهد. اگر نه بی‌خوابی‌کشیدن توجیهی ندارد. زیر بار قول ثقیل پروردگار است که رکوع، سجود، تبتل و توکل معنا می‌یابد. کسی که باری برنداشته است، چرا باید کمر خم کند؟ کسی که چاره‌اندیشی‌هایش نقش بر آب نشده، چرا باید پیشانی بر زمین بگذارد؟ کسی که هدفش آن‌قدر کوچک است که به دست همین اطرافیان برآورده می‌شود چرا باید از همه ببرد؟ کسی که خودش می‌تواند بارهایش را بردارد چرا باید توکل کند؟

اولین چیزی که توجهم را جلب می‌کند جمله‌ای است که به عربی و انگلیسی دو طرف طاق ورودی و درست بالای درهای فرعی نوشته شده است: «تا آدمیان حیات یابند و حیاتشان بهتر باشد.» عجب جمله‌ای و عجب جایی! موبایل را درمی‌آورم و جمله را گوگل می‌کنم. آیۀ دهم از باب دهم انجیل یوحناست. عجب آیه‌ای و عجب جایی! دانشگاه آمریکایی بیروت

کاش من هم شیخ مجاهد روشن‌فکری داشتم که بی‌قصد مریدپروری و تزریق معنویت تخدیری، مستقیماً فرآیند رشدم را مدیریت می‌کرد؛ اما گویا شیخ‌ها و مجاهدان و روشن‌فکران ما کارهای بسیار مهم‌تری از تربیت نسل دارند.

بی‌چاره‌ها خیال کرده‌اند زندگی در زندگی و آسانی در آسانی است. نمی‌دانند زندگی در مرگ و آسانی در سختی است. نمی‌فهمند شهیدان، زیادت را در نقص و حیات را در فنا می‌جویند.

ساحل مختلط است. اصلاً نگران نباشید. خانم‌ها برای ورود به آب حجابشان را کم نمی‌کنند. چادری با چادر، محجبه باحجاب و بی‌حجاب با همان لباسی که به تن دارد وارد آب می‌شوند. بی‌حجاب‌ها یک‌دهم جمعیت هم نیستند.

لبنان چهار دورۀ تاریخی دارد. عصر فینیقی، هخامنشی، رومی و اسلامی. لبنان آوردگاه تمدن‌هاست. این کشور از بلخ بامی در ماوراءالنهر تا اشبیلیه در شبه‌جزیرۀ اندلس و با قسطنطنیه و قاهره و رم تاریخ مشترک دارد. در عصر اسلام نیز میدان کشمکش امویان، عباسیان، سلجوقیان، فاطمیان، صلیبیان، این اواسط چند سالی خوارزمشاهیان، گاهی ممالیک خودمختار، عثمانیان و نهایتاً استعمارگران غربی و مشخصاً فرانسویان بوده. از همۀ این دوره‌های بی‌تناسب نیز رنگ گرفته است. این نبردهای فتنه‌گون و فرسایشی به ضمیمۀ روحیۀ ملاحی و بازرگانی فینیقی موجب مهاجرت تعداد درخورتوجهی از ساکنان کشور شده است. غرض اینکه پیچیدگی هندسۀ جمعیتی لبنان به تعدد فرقه‌های آن ختم نمی‌شود.

از وقتی یادم می‌آید از خودم پرسیده‌ام آخر سیدموسی را با لبنان چه‌کار؟! بیایید تاریخ را از انتها نخوانیم. لبنان مانند یک نوزاد نارس بود. هیچ تفاوتی هم با تکه‌پاره‌های دیگر عثمانی نداشت جز اینکه از همه کوچک‌تر، ناتوان‌تر و بی‌چاره‌تر بود. فقط شانزده سال از استقلال لبنان می‌گذشت.

تابلوها را می‌خوانم. همه با سه زبان عربی، فرانسوی و انگلیسی نوشته شده‌اند. چرا فرانسوی؟ چون وقتی داشتند عثمانی را، سرزمین و سرنوشت مسلمانان را می‌دریدند و میان برادران دیوار می‌کشیدند، لبنان به فرانسه رسید و فلسطین به انگلیس. تاریخ تشکیل اسرائیل را از انعقاد قرارداد سایکس‌پیکو برای تجزیۀ عثمانی آغاز می‌کنند. لبنان را افسر سایکس برداشت و فلسطین را افسر پیکوت.

آیت‌الله نازک‌اندیشی که می‌گفت اگر مراقب نباشیم، مستضعفان مستکبران را به زیر می‌کشند و خود به مستکبرانی تازه تبدیل می‌شوند؛ چون خوی استکبار بی‌استثنا در هر انسانی وجود دارد.

مگر می‌شود دربارۀ اندیشۀ دینی قضاوت و علیه آن حکم کرد؟! با چه معیاری؟ مگر ملاکی اصیل‌تر و شامل‌تر از دین وجود دارد که بتواند بر آن حاکم شود؟ پاسخ این سؤال در لبنان مثبت است. مقولاتی وجود دارند که از دین اصیل‌تر یا حداقل هم‌پایۀ آن هستند. میزهای این کافی‌شاپ در کرانۀ آب‌های آزاد و سرزمین هفتادودو ملت ادلّ دلیل بر وجود ارزش‌های پیشادینی هستند. یا من گرمازده شده‌ام یا چنین ارزش‌هایی واقعاً وجود دارند. چون انسان‌های پشت این میزها در ظاهر حتی کوچک‌ترین نقطۀ اشتراکی ندارند. اگر ارزش‌های پیشادینی وجود نداشتند، اینجا به‌جای میز کافی‌شاپ باید پر از کیسۀ شن، جعبۀ مهمات و پوکۀ گلوله بود. چه اینکه در دوره‌هایی مثل همان خانه‌جنگی پانزده‌ساله، بوده است. همین لحظه در کم‌تر از دویست کیلومتری شرق این کافی‌شاپ در سوریه کسانی که خیال می‌کنند معیاری اصیل‌تر از دین وجود ندارد در حال کشتن بی‌دینان هستند

شروع می‌کند با انگشتانش مفاهیم اساسی پیش‌آهنگی را می‌شمرد: مسئولیت‌پذیری، اطاعت‌پذیری، کار جمعی، اعتمادبه‌نفس، نظم، زندگی در طبیعت و... . این همان چیزی است که مدت‌ها دنبالش بودم. تندتند یادداشت برمی‌دارم. وقتی مفاهیم اساسی پیش‌آهنگی را می‌شمرد به این می‌اندیشم که این‌ها همه پیشادینی هستند، به انسان‌های بزرگواری که بر اساس این مفاهیم تربیت شوند و به این حدیث نبوی که: «بزرگواران شما در جاهلیت، بزرگواران شما در اسلام هستند.» دین محمد؟ ص؟ بیش از هر چیز به انسان نیاز دارد. نه هر کس شد مسلمان می‌توان گفتش که سلمان شد

جهاد اکبر اینجا معنا می‌یابد. جهاد اکبر فرآیند تبدیل مستضعفان به ائمۀ شایستۀ وراثت زمین است. چیزی شبیه مهندسی کشاورزی. غرض که حیات شریعت به حرکت است؛ از سمت مبادی به‌سوی غایات اسلامی. از سمت حبه به سمت شجره. از «فَکُّ رَقَبَةٍ» به‌سوی «الله».

خودرویی را فرض کنید که سویچش گم شده است. حکماً نشستن در آن اتلاف‌وقت، فشردن پدال گازش بی‌فایده و بستن کمربند در ماشینی که قرار نیست حرکت کند، زحمت اضافی است. آن ماشین را می‌توان فقه، پدال گازش را نماز و کمربند را حکمی متعالی همچون حجاب یا غض‌بصر در نظر گرفت. فقه بدون غایت دقیقاً همین‌قدر بی‌معناست.

الفاظ یونیورسیتی انگلیسی و جامعة در عربی ربطی به دانشگاه فارسی ندارند.

الفاظ یونیورسیتی انگلیسی و جامعة در عربی ربطی به دانشگاه فارسی ندارند. این هر دو به جهان یکپارچۀ واقعیت اشاره می‌کنند. جهانی که برای تعامل با آن ناچاریم آن را هرچه بیش‌تر بشناسیم.

دل‌بستن به سازمان‌ها در ایران بی‌فایده است. در ایران نشست می‌گذارند که نشست گذاشته باشند و توافق‌نامه منعقد می‌کنند که توافق‌نامه منعقد کرده باشند.

نمی‌دانم می‌تواند تصور کند نفت مفت تا چه اندازه می‌تواند تنبل‌پرور باشد و جلوی هرگونه تولید را بگیرد؟