بریده‌هایی از کتاب آزادی آزاد بودن

دروغ‌گویی کهنه‌کار، از روحانی ارتدوکس می‌پرسد: «چه کنم تا زندگی ابدی به دست آورم؟» و روحانی پاسخ می‌دهد: «به خودتان دروغ نگویید. کسی که خودش را می‌فریبد و به دروغ خود گوش می‌سپارد در نهایت به مرحله‌ای می‌رسد که دیگر هیچ حقیقتی را نه در خودش و نه در اطرافش تشخیص نخواهد داد.»

واقعیات موجود به‌روشنی ادعای توماس جفرسون را تأیید می‌کنند که با نگاه به گذشته گفت: «منازعات آن روزها در اصل درگیری میان طرفداران حکومت جمهوری و مدافعان حکومت پادشاهی بود.» یکسان پنداشتن حکومت جمهوری با آزادی و اعتقاد به اینکه پادشاهی حکومتی جنایت‌کار است درخور بردگان، در افکار خود انقلابیون هم اعتباری نداشت؛ گرچه تقریباً به‌محض شروع انقلاب‌ها رواج پیدا کرد.

مثلاً وقتی واژهٔ revolution در متون قرن هفدهم میلادی می‌آید، تا حد زیادی در پیوند با معنای اصلی خودش در علم ستاره‌شناسی است، یعنی حرکت‌های بی‌پایان، بی‌امان و دائماً تکرارشوندهٔ اجرام آسمانی. استفادهٔ سیاسی‌اش جنبهٔ استعاری داشت، و در معنای بازگشت به نقطه‌ای از قبل تعیین‌شده بود و ازاین‌رو حرکت و نوسان دائمی به‌سمت نظمی از پیش مقدر به کار می‌رفت. اولین کاربرد واژهٔ انقلاب به معنایی نبود که امروز مد نظر ماست، بلکه برعکس، در سال ۱۶۶۰ در انگلستان و طی وقایعی که به ظهور کراموِل در قامت دیکتاتور انجامید، برای توصیف احیای دوبارهٔ پادشاهی بعد از سقوط پارلمان به‌جامانده به کار رفت.

سرنگونی تنها به پشتوانهٔ اندیشهٔ روشن و شفاف آزادی‌خواهی، قادر به برپایی اجتماعی باثبات خواهد بود.

شاید باید این خطر را بپذیرد که بدون حصار بیندیشد و احتمالاً سقوط کند. اما این‌ها همه بخشی از آزادی است، آزادی‌ای که همواره در معرض خطر است و هم‌زمان به‌طور مداوم امکانات جدیدی را عرضه می‌کند.

«تنها راست‌گویان واقعی می‌توانند دروغ درست‌وحسابی بگویند.»

«به خودتان دروغ نگویید. کسی که خودش را می‌فریبد و به دروغ خود گوش می‌سپارد در نهایت به مرحله‌ای می‌رسد که دیگر هیچ حقیقتی را نه در خودش و نه در اطرافش تشخیص نخواهد داد.»

هیچ انقلابی هرقدر هم دروازه‌هایش را تا حد امکان برای توده‌ها و ستمدیدگان یا به زبان انقلاب فرانسه «بیچارگان و بینوایان و دوزخیان زمین» باز کرده باشد، هرگز از آن‌ها آغاز نشده است. و هیچ انقلابی هرگز نتیجهٔ توطئه‌چینی‌ها، فعالیت گروه‌های مخفی یا احزاب آشکارا انقلابی نبوده. در کل باید گفت تا وقتی که اقتدار نهاد دولت پابرجاست، یعنی در شرایط دنیای مدرن تا وقتی این اطمینان وجود دارد که نیروهای نظامی تابع مقامات حکومت‌اند، امکان هیچ انقلابی وجود ندارد. انقلاب‌ها نه پاسخی ناگزیر بلکه پاسخی ممکن به سقوط یک رژیم‌اند. انقلاب‌ها نه دلیل، بلکه نتیجهٔ از هم پاشیدن اقتدار سیاسی‌اند.

به نظر می‌رسد حتی برتری نظامی هم قادر نیست ثبات را جایگزین هرج‌ومرج، پاکدستی را جایگزین فساد و اقتدار حکومت و اعتماد به آن را جایگزین فروپاشی و ازهم‌گسیختگی کند.

«واژهٔ ‘انقلابی’ تنها بر انقلاب‌هایی اطلاق خواهد شد که هدفشان آزادی است.»

گرچه بسیاری از انقلاب‌ها به خودکامگی انجامیده‌اند، اما انسان‌ها همواره به یاد خواهند داشت که به‌قول مارکی دو کندورسه، «واژهٔ ‘انقلابی’ تنها بر انقلاب‌هایی اطلاق خواهد شد که هدفشان آزادی است.»

آزادی معنایی جز رهایی از قیدوبند توجیه‌ناپذیر نداشت،

هیچ انقلابی هرگز نتیجهٔ توطئه‌چینی‌ها، فعالیت گروه‌های مخفی یا احزاب آشکارا انقلابی نبوده. در کل باید گفت تا وقتی که اقتدار نهاد دولت پابرجاست، یعنی در شرایط دنیای مدرن تا وقتی این اطمینان وجود دارد که نیروهای نظامی تابع مقامات حکومت‌اند، امکان هیچ انقلابی وجود ندارد. انقلاب‌ها نه پاسخی ناگزیر بلکه پاسخی ممکن به سقوط یک رژیم‌اند. انقلاب‌ها نه دلیل، بلکه نتیجهٔ از هم پاشیدن اقتدار سیاسی‌اند. هرکجا این فرایندهای فروپاشی، معمولاً در یک بازهٔ زمانی بلندمدت، بدون مانع پیش بروند، شاید منجر به انقلاب شوند، به‌شرط اینکه جمعیتی کافی حضور داشته باشد که آمادهٔ فروپاشی رژیم و مشتاق به دست گرفتن قدرت باشد.

یکی از مهم‌ترین نتایج انقلاب فرانسه این بود که برای اولین بار در تاریخ، مردم را به خیابان‌ها آورد و رؤیت‌پذیرشان کرد. با این اتفاق، معلوم شد که نه‌فقط آزادی، بلکه آزادیِ آزاد بودن نیز همواره سهم اقلیت بوده.

تنها آن‌هایی که رهایی از فقر را می‌شناسند، قادرند قدر رهایی از ترس را به معنای واقعی کلمه بدانند، و تنها آن‌هایی که از هر دوی ترس و فقر رهایند، قادرند عشق به آزادی جمعی را درک کنند، طعم آزادی را بچشند و ذوق ویژهٔ برابری را که حامل آزادی است، در خود بپرورند.

با سرکوب زندگی سیاسی در سرتاسر کشور... زندگی از تک‌تک نهادهای جمعی رخت برمی‌بندد و بدل به تصویری دروغین از زندگی می‌شود که در آن فقط بوروکراسی یگانه عرصهٔ فعال باقی می‌ماند. زندگی جمعی به‌تدریج از بین می‌رود. یک‌مشت رهبر حزبی سیری‌ناپذیر و کارکشته زمام امور را به دست می‌گیرند و حکم می‌رانند. از میان اینان، حکومت می‌افتد دست چند مغز متفکر برتر، و گهگاه هم سرکرده‌ای از طبقهٔ کارگر را به جلسات دعوت می‌کنند و در این جلسات اعضا باید سخنرانی‌های رهبران را تشویق و مصوبات پیشنهادی را به اتفاق آرا تأیید کنند... این به ضرس قاطع دیکتاتوری است؛ آن‌هم نه دیکتاتوری پرولتاریا، بلکه دیکتاتوری مشتی سیاست‌مدار.

وقتی دو انقلاب نخستین را که آغازشان بسیار شبیه و پایانشان بی‌نهایت متفاوت بود، با هم مقایسه کنیم، به نظر من روشن می‌شود که غلبه بر فقر نه‌تنها شرط بنای آزادی است، بلکه نمی‌توان به رهایی از فقر مثل رهایی از سرکوب سیاسی پرداخت. زیرا اگر سرانجامِ خشونت علیه خشونت جنگ است، داخلی یا خارجی، خشونت علیه شرایط اجتماعی همواره به ترس و وحشت انجامیده است. ترس و وحشت به‌جای خشونت عریان، یعنی وحشتِ پس از فروپاشی رژیم قدیم و استقرار رژیم جدید، چیزی است که یا انقلاب‌ها را به شکست می‌کشاند یا چنان تغییرشان می‌دهد که به دام خودکامگی و استبداد می‌افتند.

نه‌تنها اندیشهٔ پیشاانقلابی آزادی، بلکه تجربهٔ آزاد بودن نیز با آغاز امری نو یا به بیان استعاری، تولد عصری نو هم‌زمان شده یا حتی عمیقاً در هم تنیده بود. گویی آزاد بودن و شروع چیزی نو، یکی باشند. و این موهبت انسانی پررمزوراز، یعنی توانایی شروع امری نو، نسبت روشنی با تولد هریک از ما در قامت تازه‌واردی به جهان دارد. به بیان دیگر، ما به این دلیل می‌توانیم چیزی را از نو آغاز کنیم که خودْ سرآغازیم و خودْ آغازگر.

چون عمل همواره به معنای به راه انداختن چیزی بوده که تا پیش از این وجود نداشته، پس زایش یا امکان زایش انسان همچون امکان میرایی‌اش، شرط وجودی لازم برای هرگونه سیاست‌ورزی است.

چه ارزشی دارد آزاد به دنیا آمدن، اما آزاد زندگی نکردن؟ آزادی سیاسی اگر ابزار آزادی اخلاقی نباشد، به چه می‌ارزد؟ افتخارمان آزادی برده بودن است یا آزادیِ آزاد بودن؟

تردیدی نیست که حقیقت از جایگاه مناسبی در سیاست برخوردار نیست و نمی‌توان بر حقانیت فضایل سیاسی اعتماد کرد. دروغ‌گویی نه‌تنها ابزاردست عوام‌فریبان، بلکه همچنین مستمسک سیاست‌مداران و دولتمردان است؛ واقعیتی درخور توجه و نگران‌کننده.

جدال میان حقیقت و سیاست در این گزارهٔ کهن لاتین به بهترین شکل بیان شده است: عدالت برقرار باد و جهان نابود باد.

به‌گفتهٔ هابز چنانچه گزارهٔ «سه زاویهٔ یک مثلث، برابر با دو زاویهٔ قائمه هستند» گزاره‌ای می‌بود که باعث به خطر افتادن حاکمیت یا منافع صاحبان قدرت می‌شد، بدون شک اگر دستشان می‌رسید این آموزه را تکذیب می‌کردند یا تمام کتاب‌های آموزشی هندسه را به آتش می‌کشیدند

دولت باید آنچه را که نمی‌تواند با آن مقابله کند، مجاز بداند؛ نتیجهٔ ممنوعیت آزادی اندیشه تنها این است «که انسان‌ها بیش‌ازپیش خلاف آنچه می‌اندیشند، سخن خواهند گفت و به‌این‌ترتیب اصل اعتماد از جامعه رخت برخواهد بست و پست‌ترین ریاکاری‌ها و خیانت‌ها رشد خواهند کرد.»

بی‌توجهی انسان‌ها به واقعیت‌های شناخته‌شده‌ای که با منافع یا علایق آن‌ها جور درنمی‌آید، پدیده‌ای چنان فراگیر است که شاید به نظرمان رسد مسائل بشری (چه از نوع سیاسی و چه پیشاسیاسی) ذاتاً با حقیقت ناسازگاری دارند. گویی انسان‌ها عموماً قادر نیستند با واقعیاتی عریان که تحت تأثیر هیچ‌گونه استدلال یا قدرت اقناعی قرار نمی‌گیرند، کنار بیایند.

فیلسوفی که درصدد مداخله در فضای عمومی است، دیگر نه فیلسوف که سیاست‌مدار است؛ او دیگر تنها در جست‌وجوی حقیقت نیست بلکه به‌دنبال قدرت است.

اندیشیدن امری گفت‌وگومحور است: گفت‌وگویی است در سکوت میان من با خودم.

«داستان شاه لیر خیلی بیشتر احساس وظیفه‌شناسی نسبت به والدین را در فرزندان برمی‌انگیزد تا تمام کتاب‌های خشک چندجلدی علم اخلاق و الهیات که تا به امروز به این موضوع پرداخته‌اند.»

کسی که در خدمت منافع و قدرت سخن می‌گوید، دیگر قابل‌اعتماد نیست؛ او دیگر نمی‌تواند به سود آن چیزی که به نظر غیرمعتبر می‌رسد یا علیه منافع افراد بسیاری است، تعهد بدهد. درواقع اعتبار گزارشگر حقیقت، بستگی به استقلال و درستکاری‌اش دارد. در قلمروی سیاست کمتر افرادی وجود دارند که به‌اندازهٔ گویندگان حقیقت حرفه‌ای که بازتاب‌دهندهٔ نوعی یگانگی ازپیش‌تعیین‌شده بین منافع و حقیقت هستند، به‌حق مورد شک‌وتردید باشند.

راستی و درستی هیچ‌گاه جزو فضایل سیاسی به حساب نیامده‌اند