بریده‌هایی از کتاب سینمای اگزیستانسیالیستی

اگر آن کسی که دوست دارم باشم نیستم، اگر زندگی‌ام آن زندگی‌ای که می‌خواهم نیست، درنهایت این به‌عهدۀ خودم است که یا تغییرش دهم یا اقرار کنم که نداشتن شهامت و تنبلی و از این دست انگیزۀ انتخاب‌هایم بوده است.

دیگر از گفتن حقیقت نمی‌ترسم... این تنها حالتی است که در آن احساس زنده‌بودن می‌کنم و می‌توانم بدون شرم در چشمان وفادار تو نگاه کنم. زندگی یک جشن است. بیا با هم زندگی‌اش کنیم!

جهان مادی که شامل ژنتیک، روانشناسی و تعاملات اجتماعی می‌شود، قادر است موجب شود ما به شکل خاصی باشیم و به شکل خاصی بیندیشیم. (۷) ما فرآوردۀ تاریخمان هستیم، و دقیقاً از این‌رو، داشتن هرگونه احساس آزادی به‌آسانی به‌دست نمی‌آید. باید[ برای آزادی ]درس‌های دشوار و بخصوصی را آموخت.

کسی که می‌گوید «ترجیح می‌دهم خوش‌شانس باشم تا یک آدم خوب» ، نگاه عمیقی به زندگی دارد. مردم می‌ترسند که اقرار کنند چه سهم بزرگی از زندگی مبتنی بر شانس است. اینکه بدانی اختیار خیلی چیزها را نداری وحشتناک است. لحظاتی در بازی تنیس اتفاق می‌افتد که توپ به بالای تور می‌خورد و در کسری از ثانیه هم ممکن است از تور بگذرد و هم ممکن است برگردد. با کمی خوش‌شانسی از تور می‌گذرد و بازی را می‌بَری. و شاید این‌طور نشود و آن‌وقت شکست می‌خوری. (۲۷) در چنین جهانی، حتی عدالت هم توسط شانس تعیین می‌شود، و این عملاً بدان معناست که هیچ عدالتی در جهان وجود ندارد. اگرچه این ضرورتاً و به‌طور کلی از ارکان اگزیستانسیالیسم نیست، بااین‌حال، سویه‌ای است از اگزیستانسیالیسم ملحدانه از نوع اگزیستانسیالیسم سارتر.

در جهان مدرن، که رسانه‌های دسترس‌پذیر و فراگیر می‌توانند ما را از تفاوت‌هایی آگاه کنند که فرهنگ، مکان و زمان موجب آن می‌شود، ما در‌عین‌حال آگاه می‌شویم که تجربۀ جهان‌بینی‌هایی که با آن‌ها پرورش یافته‌ایم کاملاً اتفاقی است. این آگاهیِ ما از طرفی همۀ آن جهان‌بینی‌ها را تهدید به بی‌معنایی می‌کند، چون ما می‌دانیم که هریک از آن‌ها امکان‌پذیرند. به‌عبارت دیگر، اگر حقیقت مبنایی نداشته باشد، چه فرقی می‌کند که من کدام ارزش را اختیار کنم؟

عدم قطعیتِ عینی، مکنونیّت حاصل‌شده از حقایق ذهنی را فزونی می‌بخشد. به‌رغم همه چیز، اگر پایه و اساس باور ما این باشد که چیزی در‌واقع حقیقت دارد، ما با سردی و بی‌تفاوتی با مسئله رویارو می‌شویم، یعنی با آن به‌عنوان یک واقعیتِ صرف برخورد می‌کنیم. اگر به چیزی از آن‌رو ایمان داشته باشیم که شورِ مکنونیّت را، به‌رغم عدم قطعیت عینی ما دربارۀ آن، در ما به‌وجود می‌آورد، آن چیز مکنونیّت را دوچندان می‌کند.

سارتر در مقالۀ مشهور خود با عنوان «انسان‌مداریِ اگزیستانسیالیسم» به‌مزاح می‌گوید، روزی زنی که حرف زشتی را بر زبان آورده بود،[ برای توجیه کار خود ]با دستپاچگی گفت «به‌گمانم دارم اگزیستانسیالیست می‌شوم» ، و این برای سارتر نشانگر آن است که این اصطلاح چقدر مبهم و بی‌معنا شده است.

ما در بازی‌ای گرفتاریم که برنده‌ای ندارد.

بنا به توضیح سارتر، «زندگی تا وقتی زیسته نشده باشد هیچ است، اما این در اختیار شماست که به آن معنا بدهید، و ارزشْ چیزی نیست مگر معنایی که شما انتخاب می‌کنید.»

پافشاری موجود برای ساختن فیلم‌های سودآور و اینکه این فیلم‌ها از این‌رو سراغ موضوعات آشنا و مألوف می‌روند، آدم را در مورد قابلیت فیلم برای ارائۀ توصیفات درست و رضایت‌بخش به تردید می‌افکند. اگر این نگرش را ادامه دهیم، می‌شود بحث کرد که غالباً فیلم‌ها برای اینکه واقع‌گرا به‌نظر برسند، بر انتظارات مخاطبان و شیوه‌های مرسوم متکی‌اند، و این یعنی فیلم‌ها مایل‌اند مناسبات قدرت، تسلط یک جنسیت بر جنسیت دیگر و سایر هنجارهای اجتماعی بالقوه آسیب‌زا را منعکس کنند.

فیلم‌ها اَشکالی از فلسفه نیستند. در حالی‌که برخی از فیلسوفانِ فیلم مدعی‌اند که فیلم‌ها در یک معنا فلسفه می‌ورزند، من فکر می‌کنم بهتر است بگوییم این ما هستیم که دربارۀ مشاهداتمان از فیلم‌ها فلسفه‌ورزی می‌کنیم.

با استفاده از آرای هایدگر و سارتر، اصالت ترکیبی از صداقت (یعنی، پیشگیری از خودفریبی) و کنش (یعنی، واقعیت‌بخشی به ارزش‌هاتان از طریق کوشش‌تان) است.

ما برای انتخاب معنای زندگی‌مان اختیار داریم. هیچ چیزی وادارمان نمی‌کند یا تعیین نمی‌کند که به یک شیوۀ خاص باشیم، پس می‌توانیم خودمان معنایی را انتخاب کنیم که برایش تلاش می‌کنیم. این معنا، از طرفی، با کارهایی که من انجام می‌دهم ساخته می‌شود، و از طرف دیگر، به‌واسطۀ چگونگی تفسیر من از وقایعی که در طول زندگی‌ام روی داده است.

طبیعتاً آگاهی از اختیار و مسئولیت به اضطراب و یأس منتهی می‌شود. ما زمانی دچار دلشوره و اضطراب می‌شویم که پی می‌بریم دست‌آخر عواقب کار به عهدۀ خودمان خواهد بود.

ما باید در راه رسیدن به جهانی گام برداریم که از بند سرکوب رها شده است، جهانی که منابعی ضروری در راه رشد آزادی را در اختیارمان می‌گذارد.

بنا به توضیح سارتر، «زندگی تا وقتی زیسته نشده باشد هیچ است، اما این در اختیار شماست که به آن معنا بدهید، و ارزشْ چیزی نیست مگر معنایی که شما انتخاب می‌کنید.»

در سطح شخصی، آزادی بنیانِ اگزیستانسیالیسم است،

برگ‌ها و بادی که تکانشان می‌دهد، حس رهایی‌ای را القا می‌کند، هم رهایی از مصائب جهان تکنولوژیک‌اقتصادی هم رهایی از مصائب و فراز‌و‌نشیب‌های زندگی شخصی خودش.

کمبودْ یکی از عناصر بنیادین جهان است که محدودیت‌هایی را بر اختیار ما تحمیل می‌کند.

این چه خدایی است که جلوی این چیزها را نمی‌گیرد؟ این چه خدایی است که اجازه می‌دهد کارین و خانواده‌اش از ویرانی و عذاب این بیماری روانی رنج بکشند؟

مثلاً پول می‌تواند خدای من باشد اگر برایم دلبستگی‌ای باشد که باقی دلبستگی‌ها در زیر آن بگنجند. اما پول، کشور، شهرت و از این دست همه «بُت» هستند، یعنی، اگرچه ما شاید فکر کنیم چنین دغدغه‌هایی برایمان غایی هستند، در‌واقع آن چیزی نیستند که باید مآلاً دغدغۀ ما ــــ خود بنیان وجود ــــ باشند.

روزگاری آرزوهایی در سرم داشتم ولی شاید دارم همه چیز را از دست می‌دهم. همه چیز را فراموش کرده‌ام.

مهم‌ترین رکن آزادبودن این است که با سنت‌هایمان رک‌و‌راست رو‌در‌رو شویم، چشم در چشم سنت‌هایمان بدوزیم و نقدشان کنیم، و از این طریق از عقلانیت به‌عنوان منبعی برای غلبه بر چیزی بهره جوییم که دیگر به‌لحاظ شخصی یا فرهنگی زایا نیست. «روح آزاد آن کسی است که برخلاف آنچه از او انتظار می‌رود می‌اندیشد، برخلاف شالودۀ خاستگاه، محیط، طبقۀ اجتماعی و شغلش یا برخلاف شالوده‌های مسلط عصر خود.

اگزیستانسیالیسم مکتبی در عالم اندیشه است که می‌کوشد سر از این در بیاورد که ما چگونه می‌توانیم زندگی پرمعنایی برای خود بسازیم.

فیلم یک مقالۀ بی‌روح دانشگاهی نیست، بلکه یک فرم هنری سرزنده و پرتحرک است.

فیلمی که بکوشد چیزی مهم دربارۀ زندگی را از نظرگاه خودش نشان دهد، روراست‌تر از فیلمی خواهد بود که سعی دارد نظریۀ یک فیلسوف را تأیید یا تصویر کند.

«تنها زمانی که گفتار به نحوی تعاملی واقعی باشد، زمانی‌که با صراحت کامل شخص دیگر را خطاب قرار بدهد، می‌تواند چیزی بگوید و بدین ترتیب احیاناً رهایی ببخشد.»

انسان‌ها از امور مطلق جدا هستند و آن عده‌ای که این مسئله را می‌فهمند، درمی‌یابند که بار دلیل و توجیه بر دوش خودشان نهاده شده است. ارزش‌ها از ما ریشه می‌گیرند، از بیرون پدید نمی‌آیند.

در طول کار نیچه، چیزی مشابه این بارها تکرار می‌شود: نیاز برای دانش و درک، داشتن توانایی نقد، و قدرت نوآوری وجوه ضروری روح آزادند.

«باید ایمان داشته باشید که باورهایتان منحصر‌به‌فردند، مال خودتان هستند، حتی اگر دیگران فکر کنند باور شما عجیب یا نامتعارف است. حتی اگر گلّۀ جماعت بگویند"واقعاً درست نیست".»