بریده‌هایی از کتاب مقدمات روان‌شناسی سلامت

شدن و معالجه انجام می‌شود مثل مصرف دارو و استراحت کردن. فردی که پس از مراجعه به پزشک متوجه بیماری آنفلوانزا شده است و براساس دستور پزشک لباس گرم می‌پوشد، چه رفتاری را انجام می‌دهد؟ از طرف دیگر ماتاراتزو (۱۹۸۴) که از بنیانگذاران روان‌شناسی سلامت محسوب می‌شود. با تأسی از رویکرد روان ـ عصب ایمنی‌شناسی طبقه‌بندی جدیدی از رفتارها ارائه کرده است. او رفتارها را در دو دسته عمده قرار می‌دهد: عادات آسیب‌زا برای سلامتی که به آنها پاتوژن‌های رفتاری می‌گوید. مثلاً مصرف سیگار، توتون، تنباکو و

مواد مخدر یا چربی مضر از جمله پاتوژن‌های رفتاری هستند. نوع دوم رفتارهای حافظ سلامتی هستند که به آنها ایمونوژن‌های رفتاری می‌گوید. برای مثال چک کردن مرتب وضعیت سلامتی، مسواک زدن دندان‌ها یا بستن کمربند ایمنی جزو ایمونوژن‌های رفتاری محسوب می‌شوند. به‌ هر حال رفتارها چه افزاینده سلامتی و چه کاهنده سلامتی بر ایجاد بیماری اثرات غیرقابل انکاری دارند. برای تبیین این اثرات محققان دو مسیر را مطرح کرده‌اند: مسیر زیست‌شناختی برای مثال استرس مستقیماً می‌تواند به افزایش فشار خون منجر شود. مسیر رفتاری یعنی رفتارهای فرد می‌توانند او

مقدمه و پیشگفتار از هنگامی که روان‌شناسی علمی با تأسیس اولین آزمایشگاه توسط ویلهم وونت آلمانی در لایپزیک متولد شد، این رشته برای اثبات هویت علمی مستقل خویش تلاش کرده تا از فلسفه و پزشکی هر چه بیشتر فاصله گیرد. هر چند این تلاش در آن زمان مفید بوده و به استقلال این علم کمک شایانی کرده است، اما امروزه با گسترش حیطه‌های بین رشته‌ای تلاش‌های این علم مجدداً در جهت نزدیک‌تر شدن به فلسفه و پزشکی آغاز شده است. تسلط روان‌شناسی شناختی بر کل روان‌شناسی و باز تعریف مفهوم ذهن و شناخت و مطالعه علمی آن به معنای کم شدن فاصله روان‌شناسی و فلسفه است. گسترش شاخه‌هایی چون روان‌شناسی فیزیولوژیک، نوروسایکولوژی،

شرطی‌شدن عامل وجود دارد. شرطی شدن کلاسیک: شرطی شدن کلاسیک می‌تواند بر رفتار مرتبط با سلامتی تأثیر بگذارد. برای مثال تصور کنید که در مطب دندانپزشکی به صندلی تکیه می‌دهید و صدای دریل (مته) دندان‌پزشکی را از اتاق مجاور می‌شنوید. حتی وقتی دندان‌پزشک نزدیک شما (و داندان‌هایتان) نیست، شنیدن صدای دریل می‌تواند باعث ایجاد احساسات برانگیختگی، اضطراب یا درد شود زیرا شما بین صدای دریل با درد دندان تداعی ایجاد می‌کنید. همین‌طور بیمارانی که تحت شیمی درمانی هستند (درمانی که باعث می‌شود افراد احساس تنفر و ضعف کنند) ، ورود به

تصویر ۲-۱: پروفسور آلبرت بندورا روان‌شناس برجسته و شهیر که به‌خاطر ارائه نظریه یادگیری اجتماعی، خودکارآمدی و نقش آنها در سلامتی شناخته شده است. الف) خودکارآمدی: یعنی میزان باور فرد درباره توانایی دست‌زدن به رفتاری خاص مثل کنترل رفتاری ادارک شده است. آنهایی که تصور می‌کنند و باور می‌کنند که می‌توانند چهار بار در هفته ورزش کنند احتمالاً موفق‌ترند تا آنهایی که درباره‌ی توانایی پیروی از چنین برنامه‌ای تردید دارند. خودکارآمدی به دو طریق مجزا اثرات قوی بر سلامتی دارد (اولیری، ۱۹۹۰) . اولاً افرادی

که برای رفتاری خاص احساس خودکارآمدی دارند احتمالاً تلاش بسیار زیاد و سختی برای انجام آن رفتار دارند و افرادی که خودکارآمدی کمتری دارند با اوّلین مشکلات پا پس می‌گذارند و مجدداً به رفتار قبلی برمی‌گردند. ثانیاً پژوهش‌ها نشان می‌دهد که افراد واجد خودکارآمدی پایین پاسخ فیزیولوژیکی بیشتری به موقعیت‌های استرس‌زا دارند از جمله ضربان قلب و فشار خون زیاد از خود نشان می‌دهند. این پاسخ‌های اضطراری باعث می‌شوند افراد دارای خودکارآمدی پایین کمتر تلاش کنند که رفتار‌های خود را تغییر دهند. مفهوم کنترل رفتاری ادراک شده نیز پیشتر توضیح

فصل دوم: نظریه‌های رفتار سلامتی هدف‌های یادگیری از خواننده انتظار می‌رود پس از مطالعه این فصل بتواند: ۱. انواع طبقه‌بندی رفتارها را شرح دهد. ۲. مدل‌های مرحله‌ای و پیوستاری سلامتی را توضیح دهد. ۳. مدل باور سلامتی و نقش آن در پیش‌بینی رفتار سلامتی را تبیین کند. ۴. نظریه حفظ انگیزش را شرح دهد. ۵. کاربرد نظریه رفتار مدبرانه در تبیین رفتار سلامتی را توضیح دهد. ۶. مدل‌های مرحله‌ای را تشریح کند. ۷. نقش نظریه‌های یادگیری در رفتار

سلامتی را شرح دهد. همان‌طور که در فصل قبل خوانده‌اید، مطالعه رفتارهای سالم و ناسالم برای متخصصان روان‌شناسی سلامت اهمیت ویژه‌ای دارد. براساس مطالعات روان‌شناسان به‌ویژه روان‌شناسان سلامت آنچه باعث سلامت یا بیماری می‌شود، رفتار است. صاحب‌نظران برای بررسی اثرات رفتار بر سلامتی و چگونگی تأثیر آن، نظریه‌های مختلفی مطرح کرده‌اند. در این فصل ابتدا انواع رفتار از چشم‌انداز روان‌شناسی سلامت مورد توجه قرار می‌گیرد و سپس مهمترین نظریه‌های رایج در تبیین رفتار سالم به اختصار معرفی می‌شوند.

روان‌شناسان سلامت رفتارها را به طرق مختلفی طبقه‌بندی می‌کنند؛ یکی از جالب‌ترین تقسیم‌بندی‌های رفتار دسته‌بندی کاسل و کوب (۱۹۶۶) است. آنها سه نوع رفتار را از هم متمایز کرده‌اند: الف) رفتار سلامتی یعنی هر نوع رفتاری که به منظور پیشگیری از بیماری انجام می‌شود مثل رژیم غذایی سالم. ب) رفتار بیماری یعنی هر نوع رفتاری که به منظور جستجوی علاج بیماری انجام می‌شود مانند مراجعه به پزشک. ج) رفتار نقش بیماری یعنی هر فعالیتی که پس از تشخیص بیماری به منظور خوب

را به سمت چک کردن وضعیت سلامتی، نزد پزشک رفتن و مصرف دارو هدایت کنند که آنها نیز به‌صورت مستقیم با سلامتی ارتباط دارند. منظور از ایمونوژن‌های رفتاری چیست؟ پاسخ خود را با استدلال توضیح دهید. یکی از اهداف روان‌شناسان سلامتی پیش‌بینی چگونگی ابتلا به بیماری و یا حفظ سلامتی است. برای رسیدن به این هدف مهم نظریه‌هایی در روان‌شناسی سلامت و بهداشت مطرح شده است که در این فصل به آنها پرداخته می‌شود. نظریه‌های رفتار سالم نظریه‌های رفتار سالم را می‌توان به دو طبقه

اگر قرار باشد افراد همیشه پاداش دریافت کنند ممکن است دچار ناکامی شوند، آنها باید برای برخی رفتارها پاداش دریافت کنند.

عمده دسته‌بندی کرد. مدل‌های پیوستاری و مدل‌های مرحله‌ای. در مدل‌های پیوستاری همه رفتارهای مربوط به سلامتی فرد به‌عنوان نتیجه‌ی ترکیب متغیرهای چندگانه‌ای چون آسیب‌پذیری و نگرش‌ها در نظر گرفته می‌شوند. اما در مدل‌های مرحله‌ی ابتلا به بیماری یا بهبودی به‌صورت مراحل مجزای متوالی شکل می‌گیرد. در این بخش ابتدا چند نظریه از مدل‌های پیوستاری مطرح می‌شود. مدل‌های پیوستاری مدل باور سلامتی مدل باور سلامتی از قدیمی‌ترین مدل‌هایی است که در دهه‌ی ۱۹۶۰ توسط

گروهی از متخصصان علوم اجتماعی مطرح شده است. هدف این متخصصان توجیه این امر بوده است که چرا مردم در پیشگیری از بیماری ناموفق هستند. براساس این مدل احتمال اینکه افراد پیشگیری را به خوبی انجام دهند تابعی از متغیرهای مختلف است. آنها ابتدا چهار متغیر را مطرح کردند: آسیب‌پذیری، شدت یا وخامت، منافع و هزینه‌ها. که در اینجا چهار متغیر مذکور توضیح داده می‌شوند: ۱. آسیب‌پذیری نسبت به بیماری: به اعتقاد طراحان این نظریه، مردم باید باور کنند که در برابر یک بیماری، مشخصاً آسیب‌پذیر هستند. در واقع باور خطرات کلی باعث

رفتارهای پیشگیرانه می‌شود. مثلاً کسی که باور دارد «شانس ابتلای من به سرطان ریه بالاست» سیگار نمی‌کشد یا کسی که خود را در برابر بیماری سرطان پوست آسیب‌پذیر می‌داند، احتمال اینکه برای برنزه شدن پوست در معرض تابش مستقیم نور آفتاب قرار بگیرد، کم است. ۲. وخامت: مردم باید باور کنند در صورتی که به بیماری خاصی مبتلا شوند، شرایط وخیمی در انتظار آنهاست. شرایط وخیم شامل درد زیاد، ناتوانی، معلولیت و در نهایت مرگ زودرس است. برای مثال فردی که می‌گوید «سرطان ریه، بیماری بسیار خطرناکی است» احتمالاً کمتر سراغ سیگار

خواهد رفت. ۳. هزینه: فرد برای انجام رفتاری خاص باید هزینه‌هایی بپردازد. مثلاً کسی که قرار است سیگار کشیدن را ترک کند می‌گوید «اگر سیگار را متوقف کنم، عصبانی و تحریک‌پذیر می‌شوم» این عصبانی شدن و تحریک‌پذیری هزینه‌ای است که باید آن را باور کند و بتواند آن را بپردازد. ۴. منافع یا سودمندی‌ها: مردم باید این باور را بپذیرند که انجام رفتارهایی خاص و یا ترک رفتارهای خاصی در کاهش تهدید یک بیماری خاص سودمند است. مثلاً کسی که قرار است سیگار را ترک کند باید بداند که با ترک سیگار طول عمر او بیشتر می‌شود، یا

برای مثال به خود می‌گوید «اگر سیگار نکشم» هزینه‌هایم کاهش می‌یابد. بعداً محققان دیگر، متغیری به نام سرنخ‌های عمل را به متغیرهای قبلی افزوده‌اند. ۵. سرنخ‌های عمل: شامل هر نوع آگاهی از مشکلات بالقوه سلامتی است که فرد را برای تغییر رفتار برمی‌انگیزد. این سرنخ‌ها می‌توانند درونی یا بیرونی باشند. برای مثال انتظار نشانگان خاص مثل وقفه در تنفس برای یک فرد دچار آسم، درونی است. اما دریافت یک کارت پستال پس از تمیزی دندان‌های دانش‌آموز یا دیدن یک نماهنگ در تلویزیون درباره‌ی خطرات سیگار بیرونی

است (بیکر و روزن‌استاک، ۱۹۸۷) . در بسیاری از خودروها در صورت نبستن کمربند ایمنی چراغی روشن می‌شود، روشن شدن چراغ جزو کدامیک از متغیرهای مدل باور سلامتی است؟ مدل باور سلامتی در پیش‌بینی مراقبت‌های دندانی، آزمایش‌های منظم پیشگیری از سرطان سینه، کاهش رفتارهای پرخطر ایدز و رژیم غذایی نسبتاً موفق بوده است. اما نسبت به این مدل انتقادهایی هم صورت گرفته است از جمله اینکه خودکارآمدی را نادیده گرفته است و یا در پیش‌بینی رفتارهای ساده موفق است نه رفتارهای پیچیده. در پاسخ به این انتقادها اخیراً

متخصصان دو متغیر دیگر به این مدل افزوده‌اند: انگیزش سلامتی و کنترل ادراک شده. ۶. انگیزش سلامتی: به معنای آمادگی برای انجام رفتار سلامتی است. برای مثال فردی که می‌گوید «من می‌دانم که سیگار کشیدن به سلامتی‌ام آسیب می‌رساند» انگیزش لازم برای ترک سیگار را دارد. ۷. کنترل ادراک شده: یعنی میزان اعتماد فرد به اینکه در انجام عملی خاص موفق خواهد بود. برای مثال کسی که می‌گوید «مطمئن هستم می‌توانم سیگار کشیدن را متوقف کنم» کنترل ادارک شده مناسبی دارد.

برای مثال می‌توان کاربرد این مدل را در پیشگیری از رفتارهای پرخطر و زمینه‌ساز سرطان پوست توضیح داد. پی‌گیری فرد برای پیشگیری از سرطان پوست تابع متغیرهای زیر است: الف) در برابر سرطان پوست آسیب‌پذیرم. ب) سرطان پوست یک بیماری جدی است. ج) آزمایش‌های منظم دارای سودمندی‌های زیادی است. د) هزینه‌های چنین رفتاری نسبتاً پایین است. اگر به این متغیرها سرنخ‌ها را بیفزاییم و فرد انگیزه کافی داشته باشد و مطمئن باشد می‌تواند چنین رفتارهایی را به خوبی انجام

دهد، شانس موفقیت او برای پیشگیری از سرطان پوست بسیار بالا می‌رود. شکل ۲-۱ مراحل مدل باور سلامتی را نشان می‌دهد.     شکل ۲-۱: مدل باور سلامتی

نظریه حفظ انگیزش راجرز نظریه حفظ انگیزش را در دو دهه اخیر (۱۹۸۵) مطرح کرده است. طبق این نظریه که در شکل ۲-۲ نشان داده شده است با اضافه کردن عوامل جدیدی، مدل باور سلامتی گسترش یافته است. براساس این نظریه رفتارهای سلامتی محصول پنج مؤلفه هستند که از طریق آنها پیش‌بینی‌پذیر می‌شوند. الف) وخامت: مثلاً سرطان روده بیماری وخیمی است. ب) آسیب‌پذیری: شانس من برای ابتلا به سرطان روده بالاست. ج) مؤثر بودن پاسخ: «تغییر رژیم غذایی

می‌تواند وضعیت سلامتی را بهبود بخشد» . د) خودکارآمدی: «مطمئنم می‌توانم رژیم غذایی‌ام را تغییر دهم» . ﻫ) ترس: «داشتن اطلاعات درباره رابطه میان سیگار کشیدن و سرطان ریه باعث ایجاد احساس دلهره در من می‌شود» در نظریه حفظ انگیزش همان‌طور که ملاحظه می‌کنید متغیرهای جدیدتری اضافه شده‌اند. در این نظریه وخامت، آسیب‌پذیری و ترس باهم باعث ارزیابی تهدید می‌شوند و دو متغیر مؤثر بودن پاسخ و خودکارآمدی باعث ارزیابی مقابله‌ای یا سازگارانه می‌شوند. در ارزیابی تهدید، فرد یک تهدید بیرونی را ارزیابی می‌کند و در

ارزیابی مقابله‌ای فرد خودش را ارزیابی می‌کند. همچنین براساس این مدل دو نوع منبع اطلاعاتی وجود دارد: محیطی مثل یادگیری مشاهده‌ای و درون فردی مثل تجربه قبلی. این منابع اطلاعاتی بر پنج مؤلفه تأثیر می‌گذارند و یک پاسخ مقابله‌ای سازگارانه را تسهیل می‌کنند که به آن نیت رفتاری می‌گویند. درغیر این صورت پاسخ مقابله‌ای ناسازگارانه موسوم به اجتناب یا انکار شکل می‌گیرد.

شکل ۲-۲: نظریه حفظ انگیزش به‌نظر شما فردی که به پاسخ مقابله‌ای ناسازگارانه‌ای چون اجتناب می‌رسد، برای تغییر رفتار خود چه کاری انجام می‌دهد؟

اگر بخواهیم کاربرد نظریه حفظ انگیزش را در تغییر رژیم غذایی درنظر بگیریم، پیش‌بینی زیر امکان‌پذیر است: اطلاعات درباره‌ی نقش چربی بالا در بیماری کرونر قلبی ترس را افزایش می‌دهد، ادراک فرد از چگونگی جدی بودن بیماری کرونر قلبی افزایش می‌یابد (وخامت ادراک شده) ، باور افراد که ممکن است دچار حمله قلبی شوند، افزایش می‌یابد (آسیب‌پذیری ادراک شده) . اگر فرد اطمینان یابد که می‌تواند رژیم غذایی‌اش را تغییر دهد (خودکارآمدی) و این تغییر پیامدهای سودمندی برایش دارد (مؤثر بودن پاسخ) ، چنین فردی نیت یا قصد زیادی برای تغییر رفتار خود خواهد داشت

(نیات رفتاری) . این وضعیت یک پاسخ مقابله‌ای سازگارانه در برابر اطلاعات ارائه شده خواهد بود. در غیر این‌صورت فرد هیچ تغییری در رفتار خود انجام نخواهد داد و از پاسخ اجتناب یا انکار استفاده می‌کند. نظریه رفتار مدبرانه نظریه رفتار مدبرانه یا عمل مستدل توسط آجزن و مدن (۱۹۸۶) مطرح شده است. این نظریه نیز بر قصه‌ها و نیات رفتاری به عنوان پیامد ترکیب چندین باور تأکید می‌کند. براساس این نظریه نیات باید به عنوان طرح‌های عمل برای رسیدن به اهداف رفتاری تعبیر شوند و این‌ها

نتیجه‌ی ترکیب باورهای زیر هستند: ـ نگرش به رفتار: ترکیب یک ارزیابی مثبت یا منفی از یک رفتار خاص و باورها درباره‌ی پیامدهای آن رفتار باعث ایجاد یک نگرش به رفتار می‌شود (برای مثال فردی که می‌گوید «ورزش یک تفریح است و سلامتی‌ام را بهبود می‌بخشد» نگرش مثبتی دارد. ـ هنجار ذهنی: این مسأله باورهای افراد مهم در زندگی فرد درباره‌ی یک رفتار را بازنمایی می‌کند و باعث افزایش انگیزش فرد برای پذیرش چنین باورهایی می‌شود. مثلاً افرادی که برایم مهم هستند (همسر، پدر، مادر، دوستان) ، در صورت از دست دادن وزن مرا می‌پذیرند و من به پذیرش آنها

نیازمندم» . ـ کنترل رفتاری ادراک شده: یعنی این باور که فرد می‌تواند رفتار خاصی را براساس بررسی عوامل کنترل درونی (مثل مهارت‌ها، توانایی‌ها و اطلاعات) و عوامل کنترل بیرونی (موانع و فرصت‌ها) که هر دو به رفتار گذشته فرد مرتبطند، انجام دهند. این عوامل سه‌گانه، نیت‌ها و قصدهای رفتاری را پیش‌بینی می‌کنند که با رفتار همبستگی بالایی دارند. این نظریه معتقد است که کنترل رفتاری ادراک شده می‌تواند تأثیر مستقیمی بر رفتار داشته باشد. حال کاربرد این نظریه را در تغییر رفتار وابستگی به الکل در نظر می‌گیریم، این نظریه پیش‌بینی

می‌کند که یک فرد در صورتی نیات بالایی برای کاهش مصرف مواد خواهد داشت که: ۱. کاهش مصرف الکل باعث مولد بودن در زندگی شود و برای سلامتی‌اش سودمند باشد (نگرش به رفتار) . ۲. افراد مهم در زندگی‌اش از وی بخواهند مصرف مواد را کنار بگذارد (هنجار ذهنی) . ۳. او با توجه به رفتار قبلی و ارزیابی عوامل کنترل درونی و بیرونی قادر به کاهش مصرف مواد باشد (کنترل رفتاری بالا) . این مدل همچنین پیش‌بینی می‌کند که کنترل رفتاری ادراک شده می‌تواند بدون تأثیر بر نیات، رفتار را پیش‌بینی کند. برای مثال این باور که فرد به علت ناتوانی جسمی

نمی‌تواند ورزش کند در قیاس با نیات بالا بهتر رفتار ورزش کردن را پیش‌بینی می‌کند. از دیدگاه شما چرا اهمیت کنترل رفتاری ادراک شده از قصد یا نیت بیشتر است، با آوردن مثال‌هایی از افراد نزدیک خود که نیت بالایی برای رفتار دارند اما موفق نمی‌شوند، به این پرسش پاسخ دهید. در شکل ۲-۳ مراحل نظریه رفتار مدبرانه با مثال نشان داده شده است.