بریده‌هایی از کتاب خلیل ملکی

حسن ارسنجانی ــ از نزدیکان امینی و وزیر کشاورزی در کابینهٔ آتی او ــ سخت درگیر این ماجرا شده بود، از این روی مدتی بازداشت شد و خود امینی را که سفیر ایران در ایالات متحد بود از این منصب برکنار کردند. بنا بر گفتهٔ ریچارد کاتم که در آن ایام دیپلوماتی جوان بود و در تهران به سیا خدمت می‌کرد، سفارت امریکا از فعالیت‌های قرنی باخبر بود، اما او را به شاه لو نداد. کاتم عقیده دارد افشای قرنی کار سفارت انگلیس بود که از منابع دیگر توطئه را کشف کرده بود. فارغ از این که ایالات متحد در این ماجرا درگیر بود یا نبود، بی‌گمان سرنوشت توطئه‌گران اگر حمایت غیرمستقیم امریکا در میان نمی‌بود، چیز دیگری می‌شد. (۴۷)

«رادیکال» به معنای قدیمی به کسانی گفته می‌شود که افکار خود را بی‌توجه به حساسیت‌های مراکز قدرت موجود به زبان می‌آرند. اینان حتی اگر در ظاهر وابسته به این مراکز باشند، این گونه مرزها را به رسمیت نمی‌شناسند و دیر یا زود خودشان می‌روند یا نادیده گرفته می‌شوند و یا بیرونشان می‌کنند.

او هشدار داد ــ و این هشدار را بعدها نیز تکرار کرد ــ که اگر امینی در برابر نیروهای مخالف متشکل از شاه، مرتجعان و جبههٔ ملی شکست بخورد، رژیمی مطلقه و استبدادی جای او را خواهد گرفت. (۶)

بار دیگر ایران دچار حاکمیت دوگانه شد، اما قدرت امینی با گذشت چند ماهِ نخست روی به کاهش نهاد. چیزی نگذشته او با نیروی مخالفی مرکب از شاه، مالکان، رهبران مذهبی محافظه‌کار و تقابل گستردهٔ جبههٔ ملی دوم و تبلیغات خصومت‌آمیز شوروی و حزب توده روبرو شد.

مجلس بیستم تازه کارش را آغاز کرده بود که در اردیبهشت ۱۳۴۰ اعتصاب معلمان به رهبری محمد درخشش طوفانی در خیابان‌های تهران برپا کرد و در این تظاهرات معلم جوانی (ابوالحسن خانعلی) در میدان بهارستان، درست در مقابل مجلس، به ضرب گلوله کشته شد. این واقعه براستی ضربهٔ نهائی بود و اگر جبههٔ ملی نیرویی متشکل با رهبرانی قدرتمند و برنامه‌ای مشخص می‌بود، احتمال بسیار داشت که شاه ایشان را به تشکیل دولت دعوت کند. در واقع این دومین فرصتی بود که آنان در طول نه ماه از دست می‌دادند

در نتیجه، شاه امینی را که هم به‌سبب لیاقتش و هم به خاطر استقلال رأی و عزت نفسی که داشت، مایهٔ نفرت و هراس او بود، به نخست‌وزیری برگماشت. ضمناً باید به یاد داشته باشیم که امینی نوهٔ مظفرالدین شاه و داماد وثوق‌الدوله بود و علاوه بر این با قوام که عموی همسرش می‌شد رابطهٔ نزدیکی داشت.

بسیاری از رهبران حزب ایران از ملکی و نیروی سوم بیزار بودند و این، همچنان که غلامحسین صدیقی می‌گفت، صرفاً نتیجهٔ حسادت ایشان بود، (۳) یعنی عارضه‌ای که ملکی خود آن را «بیماری‌های روشنفکرانه» می‌خواند و بارها به آن اشاره کرده است. آن رهبران ناراحت بودند از این که می‌دیدند حزب نیروی سوم توانسته هم بر حسب شمار اعضا و هم در سازماندهی و انتشارات حزبی، ایشان را پشت سر بگذارد. اما عوامل دیگر نیز در کار بود. آنان بیم آن داشتند که ملکی با اتکا به برتری فکری و فعالیت سیاسی تمام‌وقت بر شورا مسلط گردد و نیز می‌ترسیدند که این همکاری مایهٔ رنجش حزب توده بشود.

همچنان که ملکی هم در آن زمان و هم در فرصت‌های بعد بیان کرد، جبههٔ ملی تودهٔ بی‌شکلی بود که نه تشکیلات واقعی داشت و نه رهبری توانمندی که آن را به نیرویی مؤثر تبدیل کند. اگر این گروه، همچنان که ملکی در طول چند سال نوشته بود و گفته بود، خود را به صورت یک سازمان سیاسی مدرن درآورده بودند، با تجدید انتخابات می‌توانستند تعدادی نماینده از تهران و چند شهر بزرگ و کوچک به مجلس بفرستند و در مجلس بیستم بدل به نیرویی شوند که حریفان ناچار بودند آن را به حساب آورند.

اگر رهبران جبههٔ ملی پیشاپیش خود را برای استفاده از این فرصت آماده کرده بودند، به آسانی می‌توانستند شگردی را که در انتخابات مجلس شانزدهم به کار بسته بودند تکرار کنند و با حمایت مردم کوچه و بازار چند نماینده به مجلس بفرستند. در این صورت احتمال آن بود که شاه یکی از ایشان را برای تشکیل کابینه به مجلس معرفی کند. افسوس که تلاش‌های ملکی در آن شش سال ثمری نبخشیده بود.

در این احوال در خود دستگاه حاکم، ناخوشنودی کسانی که با فساد مخالف بودند و بر نیاز به اصلاحات اجتماعی اساسی تأکید می‌کردند روزبه‌روز بیشتر می‌شد. در سال ۱۳۳۸ سرلشکر قرنی، رئیس اطلاعات ارتش، بازداشت شد و به اتهامی نامعلوم در دادگاه محرمانه محاکمه و به سه سال زندان محکوم شد. واقعیت این است که قرنی قصد کودتایی سفید داشت تا از قدرت شاه بکاهد و رژیمی اصلاح‌طلب بر سر کار آورد. او بدین منظور با طیف گسترده‌ای از رهبران سیاسی از جمله ملکی تماس گرفته بود و ملکی، با توجه به منصب قرنی، یعنی ریاست اطلاعات ارتش، در پاسخ به انتقادات او از وضع موجود، با لحنی محتاطانه سخن گفته بود. (۴۶)

افسانه‌ای هست که شاه و رژیم او و نیز انگلیس و امریکا و حزب توده بارها تکرار کرده‌اند و آن این که بعد از قیام سی تیر حزب توده به دفاع از مصدق برخاست. آن سه مدعی اول این افسانه را برای توجیه براندازی دولت مصدق به کار گرفته‌اند. حزب توده آن را به کار می‌گرفت تا ادعا کند دست‌کم از نیمهٔ راه به حمایت از مصدق برخاسته و پرده‌ای بپوشد بر این واقعیت که در همان ایام، جدال مطبوعاتی، تظاهرات خیابانی و اعتصاب‌های کارگری بر ضد مصدق به راه می‌انداخت و به هر تلاشی دست می‌زد تا به قدرت‌های متخاصم ثابت کند که در نهایت اوست که در عرصهٔ سیاست ایران یکه‌تازی خواهد کرد.

از فروردین ۱۳۳۲/ آوریل ۱۹۵۳ که همگان کودتایی قریب‌الوقوع را پیش‌بینی می‌کردند، حزب نیروی سوم پیشنهاد کرد کمیته‌های وابسته به نهضت ملی در مناطق هر شهر تشکیل شود و نیز نیرویی با عنوان گارد نهضت ملی برای دفاع از دولت بسیج شود و خود دو نمونه از این کمیته‌ها را تشکیل داد. (۴۳) اما دولت نه به این پیشنهاد روی خوشی نشان داد و نه از اقدام داوطلبانهٔ نیروی سوم حمایت کرد. کاهلی دولت در اعمال قانون و بسیج نیرویی برای دفاع از خود، یکی از علل اصلی شکست مصدق و نهضت ملی در زمانی بود که این دو ظاهراً قدرت را به دست داشتند.

امریکایی‌ها به تحریک انگلیس سخت نگران بودند که ایران به آغوش اتحاد شوروی افتد. حزب توده هم با همهٔ توان خود ــ سازمان نظامی مخفی، گردآوری اسلحه، قدرت‌نمایی، اعتصاب، تظاهرات غیرقانونی، انتشارات گسترده، تبلیغات ضد امریکایی و از همه مهم‌تر نوید انقلابی قریب‌الوقوع ــ می‌کوشید وخیم‌ترین هراس‌های امریکا را موجه جلوه دهد.

برای اولین بار در تاریخ بشر یک قدرت متجاوز از اسلحه‌ای استفاده می‌کند که در نوع خود بی‌نظیر است. ده‌ها و صدها هزار و حتی میلیون‌ها مردم بی‌خبر در حالی که خیال می‌کنند برای بزرگ‌ترین و مقدس‌ترین ایده‌آل‌های بشری می‌جنگند واقعاً در دام دولتی گرفتارند که برای آزادی و استقلال آنان کوچک‌ترین ارزشی قائل نیست. (۲۶)

تفسیر استالین از بین‌الملل سوسیالیستی این بود که پرولتاریای جهان و احزاب آنها باید منافع خود را در راه «دژ سوسیالیسم» و «پایگاه پرولتاریای جهان» یعنی اتحاد شوروی، فدا کنند. بنابراین حالا اتحاد شوروی توجیهی ایدئولوژیک برای استثمار خود داشت که به موجب آن مبارزان راه سوسیالیسم می‌باید خود را فدا کنند با این امید که در آینده‌ای نامعلوم آن عصرطلایی موعود فراخواهد رسید.

ملکی ویژگی‌های ضد سوسیالیستی اتحاد شوروی را، هم در زمینهٔ سیاست‌های داخلی و هم با توجه به سیاست‌های خارجی آن کشور بررسی می‌کند. جان کلام او این بود که نظام شوروی در داخل سرمایه‌داری دولتی است و ربطی به سوسیالیسم ندارد و در سیاست خارجی هم این کشور قدرتی استعماری است نه آزادی‌بخش. اتحاد شوروی پدیده‌ای پیچیده بود. استالینیسم تا آنجا که توانسته بود هر گرایش بنیانی به سوسیالیسم را از میان برداشته و هر نشانهٔ دموکراتیک بازمانده از انقلاب روسیه را نابود کرده بود. در روابط خارجی، رفتار شوروی با «متحدان» و احزاب «برادر» خود به همان اندازه استثماری بود که رفتار امپریالیسم غرب با کشورهای غیراروپایی.

دو برداشت از ضرورت در میان بود: علمی و تاریخی. مفهوم متافیزیکی ضرورت چیزی خاص پیروان ادیان دیرین نبود، بلکه در برخی ایدئولوژی‌های مدرن نیز یافت می‌شد. اصول بنیادین دموکراسی مستلزم تحولی اجتماعی بر اساس نیازهای توده‌های عظیم مردم است و «سوسیالیسم بدون دموکراسی معنایی ندارد.» بنابراین، ضرورت سوسیالیستی از انتخابی دموکراتیک سرچشمه می‌گیرد، نه از احکام خشک تاریخ. (۱۹)

مادامی که انسان‌ها و توده‌ها از قوانین و روابط اجتماع اطلاع ندارند غلام و بندهٔ آن روابط و رژیمی هستند که بر آنها حکومت می‌کند. اما وقتی که توده‌های مردم به آن قوانین اجتماعی... پی بردند و دانستند که قوانین مزبور قضای آسمانی نیست، دگرگون‌کردنش امکان‌پذیر است. و بدین ترتیب است که آنان از دنیای عبودیت و اجبار به دنیای آزادی از قیود وارد می‌شوند. (۱۸)

در آن زمان مارکسیسم شوروی تنها تفسیر مارکسیسم بود که در قلمرو نظری و عملی در سراسر دنیا رواج داشت. یکی از جنبه‌های مهم این تفسیر (حتی در روایت تروتسکیستی) اعتقاد به ضرورت تاریخی خدشه‌ناپذیر بود، یعنی نوعی جبریت که می‌توان گفت تفاوتی با قدرگرایی نداشت. به عبارت دیگر تاریخ جای خدا را گرفته بود و بشر تنها ابزاری در دست تاریخ بود. برخلاف این، ملکی بر اهمیت فرد و آگاهی اجتماعی در شکل‌گیری رویدادها تأکید می‌کرد.

با کمال وضوح و صراحت متوجه این حقیقت است که تحولات واقعی اجتماعی باید منشأ و سرچشمهٔ خود را از نیروی ذخیرهٔ ملت و برای منافع و هدف ملت اخذ کند و با نیروی همان توده برنامه‌ای متناسب با نیروی خود و متناسب با مرحلهٔ تکامل اجتماعی خود انتخاب کند. (۱۳)