بریده‌هایی از کتاب خلیل ملکی

حسن ارسنجانی ــ از نزدیکان امینی و وزیر کشاورزی در کابینهٔ آتی او ــ سخت درگیر این ماجرا شده بود، از این روی مدتی بازداشت شد و خود امینی را که سفیر ایران در ایالات متحد بود از این منصب برکنار کردند. بنا بر گفتهٔ ریچارد کاتم که در آن ایام دیپلوماتی جوان بود و در تهران به سیا خدمت می‌کرد، سفارت امریکا از فعالیت‌های قرنی باخبر بود، اما او را به شاه لو نداد. کاتم عقیده دارد افشای قرنی کار سفارت انگلیس بود که از منابع دیگر توطئه را کشف کرده بود. فارغ از این که ایالات متحد در این ماجرا درگیر بود یا نبود، بی‌گمان سرنوشت توطئه‌گران اگر حمایت غیرمستقیم امریکا در میان نمی‌بود، چیز دیگری می‌شد. (۴۷)

عوامل گوناگونی در برآمدن رضاخان مؤثر بود، اما او همین که پای بر صحنه نهاد نشان داد که همان «منجی» ای است که بسیاری از ایرانیان فرهیخته در آرزویش بودند. حتی زمانی که در پی استقرار دیکتاتوری برآمد، در گام‌های نخست کارش به‌آسانی پیش رفت، تا بدان حد که وقتی در سال ۱۳۰۴ مدعی پادشاهی شد، علمای نجف هم به حمایت از او برخاستند.

ملکی از دانشجویانی بود که از این امتیاز برخوردار شد، اما پیش از اتمام تحصیل به اتهام واهی کمونیست بودن به‌ناچار به ایران بازگشت. نمونه‌ای از سلطهٔ استبدادی شاه نیز بازداشت و به زندان انداختن گروهی از جوانان (مشهور به پنجاه‌وسه نفر) در سال ۱۳۱۶ بود. اتهام این گروه که ملکی هم در میان آنها بود عضویت در سازمانی کمونیستی بود که البته پایه و اساسی نداشت

این بار هم ملکی ماند و اصول خدشه‌ناپذیر خودش.

اولین مقالات اصولی راجع به ملی شدن صنعت نفت که در روزنامه‌های ایران منتشر شد به قلم این‌جانب بوده و در روزنامهٔ شاهد منتشر شده‌اند... مقالات مزبور بیش از یک ماه در دفتر روزنامهٔ شاهد معطل مانده بود. (۳۴)

اما در نظر حزب توده منافع شوروی به‌مراتب مهم‌تر از منافع ایران بود. همین نگرش و همین سیاست حزب توده را واداشت که در ایرانِ بعد از انقلاب بر آتش ضدیت با امریکا دامن بزند و سرازپانشناخته در ماجرای گروگان گرفتن دیپلومات‌های امریکایی در سال ۱۳۵۸ هلهله و پایکوبی کند. این حزب حتی به جاسوسی برای اتحاد شوروی تن در داد. (۳۸)

در آذرماه ۱۳۲۹ گروهی چماقدار به دفتر شاهد حمله کردند تا زهرچشمی از بقایی که شب‌ها در همان دفتر کار می‌کرد، بگیرند. بقایی می‌گوید پلیس از چماقداران حمایت می‌کرد. او ساختمان را سنگربندی کرد و مردم را به یاری طلبید و چنان تدبیری در دفاع و حمله به چماقداران از خود نشان داد که قهرمان معرکه شد. (۴۰) از آن روز به بعد او همچون رهبری جوان و توانمند که می‌توانست جانشینی برای مصدق باشد، شهرت و اعتباری به هم زد، و همچنان بود تا سال ۱۳۳۱ که به مخالفت با دولت مصدق برخاست.

ملکی که اینک در لحظهٔ حساسی از تاریخ معاصر ایران مجدداً وارد گود شده است، دیگر به ستون «برخورد عقاید و آرا» در روزنامهٔ شاهد کفایت نمی کند. گو این‌که همین نوشته‌ها و تحلیل‌ها و بررسی‌های وی در تدوین اصول نظری نهضت ملی ایران و پی‌ریزی اندیشهٔ راهنمای چپ مستقل و ملی و آزادی‌خواه ایرانی و تدارک تئوری «نیروی سوم» نقش بسزایی داشته است... باید صادقانه اذعان کنیم که ابتکار و اقدام ملکی برای تشکیل حزب زحتمکشان ملت ایران به اتفاق دکتر بقایی عملی فوق‌العاده جسورانه و سرشار از (از) خودگذشتگی و ریسک بود، زیرا سوابق سیاسی، طرز تفکر و به‌ویژه اخلاق و منش آن دو چنان متفاوت بود که شانس همکاری و همرزمی آن را بسیار مشکل می‌نمود. (۴)

شکست مذاکرات دربارهٔ مداخلهٔ بانک جهانی به تحریم بین‌المللی نفت ایران انجامید و ایران چاره‌ای نداشت جز این که به اقتصاد بدون نفت روی آورد. دولت ایران با اقداماتی متناسب، اما مغایر با طبع مردم، توانست اقتصاد مملکت را اداره کند. (۲۶) اما آن وضعیت فقط زمانی کوتاه دوام می‌آورد، زیرا مملکت فقیر، ارز خارجی کمیاب و هزینهٔ راه‌اندازی صنعت نفت گزاف بود، در حالی که اصولاً درآمدی از نفت حاصل نمی‌شد و امید بستن به توسعهٔ اقتصادی نیز محال بود.

یک سال و نیم بعد از شکست طرح بانک جهانی، زمانی که مصدق تصمیم گرفت با برگزاری رفراندوم مجلس هفدهم را منحل کند، یکی از دلایل این تصمیم این بود که می‌ترسید مجلس از این راز باخبر شود که او مخفیانه دست به انتشار پول زده تا در برابر تحریم بین‌المللی که بعد از شکست مذاکرات با بانک جهانی برقرار شده بود، گشایشی در اقتصاد پدید آرد. نشر اسکناس کار معقولی بود، اما اگر پیشنهاد بانک جهانی رد نمی‌شد و تحریم نفت پیش نمی‌آمد اصولاً نیازی به این اقدام نمی‌بود. (۲۷)

خلیل ملکی که با پیشنهاد بانک جهانی موافق بود بعدها چنین نوشت: راه‌حل پیشنهادی بانک بین‌المللی هرقدر هم که به ایده‌آل نزدیک نبود، مع‌ذالک چون یک راه‌حل موقت دوساله بود، از بعضی جهات برای نهضت ملی خیلی مفید بود زیرا در عرض دو سال نهضت می‌توانست به وضع سیاسی و اقتصادی خود سروسامانی بدهد و پس از استحکام وضع داخلی و ایجاد انضباط اجتماعی و اقتصادی باز هم هر راه‌حل یا مبارزه‌ای را که صلاح بود از سر بگیرد. بعضی از پیشنهادهای اخیر هندرسن شاید از آن هم مساعدتر بود. (۲۸)

نیروی سوم (به معنی اخص آن) در اروپا عبارت از یک راه‌حل سوسیالیستی، مطابق موازین دموکراسی مترقی اروپایی است که برای اجتناب از مضرات و مشکلات سرمایه‌داری، جانشین آن می‌شود... در مقابلِ کاپیتالیسم آمریکایی که در اروپا همقطاران زیادی دارد، از طرفی، و کاپیتالیسم دولتی شوروی (که خود را سوسیالیست نامیده اما هم آزادی اقتصادی و هم آزادی سیاسی را از مردم روسیه سلب کرده و آزادی انفرادی را معدوم ساخته)، یک سوسیالیسم اروپایی به معنی اخص نیروی سوم، در اروپا در حال تکوین و رشد و تکامل است. (۶)

نهضت ملی نمونهٔ نیروی سوم عام در ایران بود و جناح چپ این نهضت نمونهٔ نیروی سوم خاص آن:

آنهایی که از هیئت حاکمهٔ منحط به‌کلی مأیوسند و از رهبران حزب توده... انتظاری ندارند، نیروی سوم‌اند. آنهایی که ملی شدن نفت در سراسر ایران، یعنی ملی شدن تمام منابع و صنایعی را که انگلیسی‌ها یا روس‌ها طمع به آن دارند، در آن واحد خواهان هستند، نیروی سوم‌اند. آنهایی که حفظ استقلال سیاسی و اقتصادی ایران را بدون چسبیدن همیشگی به یک بلوک شرقی یا غربی امکان‌پذیر می‌دانند، آنهایی که بر نیروی ملت خود، به استعداد و لیاقت رهبران ملت خود ایمان دارند و بدون پیروی بی‌چون‌وچرا از این یا آن دولت مقتدر خارجی حل مشکلات ایران و به دست گرفتن سرنوشت ملت ایران را به دست ایرانیان امکان‌پذیر می‌دانند، نیروی سوم‌اند.

امریکایی‌ها به تحریک انگلیس سخت نگران بودند که ایران به آغوش اتحاد شوروی افتد. حزب توده هم با همهٔ توان خود ــ سازمان نظامی مخفی، گردآوری اسلحه، قدرت‌نمایی، اعتصاب، تظاهرات غیرقانونی، انتشارات گسترده، تبلیغات ضد امریکایی و از همه مهم‌تر نوید انقلابی قریب‌الوقوع ــ می‌کوشید وخیم‌ترین هراس‌های امریکا را موجه جلوه دهد.

از فروردین ۱۳۳۲/ آوریل ۱۹۵۳ که همگان کودتایی قریب‌الوقوع را پیش‌بینی می‌کردند، حزب نیروی سوم پیشنهاد کرد کمیته‌های وابسته به نهضت ملی در مناطق هر شهر تشکیل شود و نیز نیرویی با عنوان گارد نهضت ملی برای دفاع از دولت بسیج شود و خود دو نمونه از این کمیته‌ها را تشکیل داد. (۴۳) اما دولت نه به این پیشنهاد روی خوشی نشان داد و نه از اقدام داوطلبانهٔ نیروی سوم حمایت کرد. کاهلی دولت در اعمال قانون و بسیج نیرویی برای دفاع از خود، یکی از علل اصلی شکست مصدق و نهضت ملی در زمانی بود که این دو ظاهراً قدرت را به دست داشتند.

افسانه‌ای هست که شاه و رژیم او و نیز انگلیس و امریکا و حزب توده بارها تکرار کرده‌اند و آن این که بعد از قیام سی تیر حزب توده به دفاع از مصدق برخاست. آن سه مدعی اول این افسانه را برای توجیه براندازی دولت مصدق به کار گرفته‌اند. حزب توده آن را به کار می‌گرفت تا ادعا کند دست‌کم از نیمهٔ راه به حمایت از مصدق برخاسته و پرده‌ای بپوشد بر این واقعیت که در همان ایام، جدال مطبوعاتی، تظاهرات خیابانی و اعتصاب‌های کارگری بر ضد مصدق به راه می‌انداخت و به هر تلاشی دست می‌زد تا به قدرت‌های متخاصم ثابت کند که در نهایت اوست که در عرصهٔ سیاست ایران یکه‌تازی خواهد کرد.

در این احوال در خود دستگاه حاکم، ناخوشنودی کسانی که با فساد مخالف بودند و بر نیاز به اصلاحات اجتماعی اساسی تأکید می‌کردند روزبه‌روز بیشتر می‌شد. در سال ۱۳۳۸ سرلشکر قرنی، رئیس اطلاعات ارتش، بازداشت شد و به اتهامی نامعلوم در دادگاه محرمانه محاکمه و به سه سال زندان محکوم شد. واقعیت این است که قرنی قصد کودتایی سفید داشت تا از قدرت شاه بکاهد و رژیمی اصلاح‌طلب بر سر کار آورد. او بدین منظور با طیف گسترده‌ای از رهبران سیاسی از جمله ملکی تماس گرفته بود و ملکی، با توجه به منصب قرنی، یعنی ریاست اطلاعات ارتش، در پاسخ به انتقادات او از وضع موجود، با لحنی محتاطانه سخن گفته بود. (۴۶)

اگر رهبران جبههٔ ملی پیشاپیش خود را برای استفاده از این فرصت آماده کرده بودند، به آسانی می‌توانستند شگردی را که در انتخابات مجلس شانزدهم به کار بسته بودند تکرار کنند و با حمایت مردم کوچه و بازار چند نماینده به مجلس بفرستند. در این صورت احتمال آن بود که شاه یکی از ایشان را برای تشکیل کابینه به مجلس معرفی کند. افسوس که تلاش‌های ملکی در آن شش سال ثمری نبخشیده بود.

«رادیکال» به معنای قدیمی به کسانی گفته می‌شود که افکار خود را بی‌توجه به حساسیت‌های مراکز قدرت موجود به زبان می‌آرند. اینان حتی اگر در ظاهر وابسته به این مراکز باشند، این گونه مرزها را به رسمیت نمی‌شناسند و دیر یا زود خودشان می‌روند یا نادیده گرفته می‌شوند و یا بیرونشان می‌کنند.