بریده‌هایی از کتاب تصور عصر پساتوسعه

هرچه رابطۀ بین توسعه که دولت را با منافع، اقتدار و علم و تکنولوژی شیءواره‌شده مفصل‌بندی می‌کند، از یک‌سو و حاشیه‌ای‌شدن زندگی و معرفت مردم ازسوی دیگر فاش‌تر شود، جست‌وجو برای یافتن جایگزین‌ها عمیق‌تر می‌شود.

تا همین اواخر، کناره‌گیری از این توسعۀ خیالی امکان‌ناپذیر به‌نظر می‌رسید. هرجا نگاه می‌کردی، آنچه می‌دیدی، وزوز مداوم واقعیت توسعه بود: دولت‌ها برنامه‌های توسعۀ بلندپروازانه طراحی می‌کردند؛ نهادها برنامه‌های توسعه را در شهرها و حومه‌ها اجرا ‌می‌کردند؛ متخصصان معضلات توسعه را بررسی می‌کردند و نظریه‌های انزجارآور می‌دادند؛ مستشاران خارجی همه‌جا ول بودند و شرکت‌های چندملیتی به‌نام توسعه روی کشورها آوار می‌شدند. درمجموع، توسعه واقعیت را استعمار کرد، خود تبدیل به واقعیت شد

تا همین اواخر، کناره‌گیری از این توسعۀ خیالی امکان‌ناپذیر به‌نظر می‌رسید. هرجا نگاه می‌کردی، آنچه می‌دیدی، وزوز مداوم واقعیت توسعه بود: دولت‌ها برنامه‌های توسعۀ بلندپروازانه طراحی می‌کردند؛ نهادها برنامه‌های توسعه را در شهرها و حومه‌ها اجرا ‌می‌کردند؛ متخصصان معضلات توسعه را بررسی می‌کردند و نظریه‌های انزجارآور می‌دادند؛ مستشاران خارجی همه‌جا ول بودند و شرکت‌های چندملیتی به‌نام توسعه روی کشورها آوار می‌شدند. درمجموع، توسعه واقعیت را استعمار کرد، خود تبدیل به واقعیت شد

جنگ جهانی دوم تاکنون، در بخش‌های مقدماتیِ ‌کتاب‌هایی که دربارۀ معضلات توسعه در کشورهای توسعه‌نیافته نوشته‌اند، دربارۀ معنای «توسعه‌نیافته» یا «درحال‌توسعه» یا تعابیری ازاین‌دست، بسیار سخن گفته‌اند. اساسی‌تر از آن،

والرشتاین، امانوئل (۱۳۷۷) سیاست و فرهنگ در نظام متحول جهانی، ترجمۀ پیروز ایزدی، تهران: نی. والرشتاین، امانوئل (۱۳۸۱) سرمایه‌داری تاریخی و دو مقالۀ دیگر، ترجمۀ یوسف نراقی، تهران: نشر قطره. والرشتاین، امانوئل (۱۳۸۹) مقدمه‌ای بر تحلیل نظام‌های جهانی، ترجمۀ حسین عسکریان، تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات بین‌المللی ابرار.

مقدمۀ سرویراستار در سال ۱۹۴۹، هری ترومن، رئیس‌جمهور آمریکا، هنگامِ یکی از سخنرانی‌هایش تأکید کرد که مناطقِ عقب‌افتادۀ امروز یکی از اولویت‌های غرب است: «بیش از نیمی از مردم جهان در شرایطی زندگی می‌کنند که شانه به شانۀ فاجعه می‌زند؛ غذایشان ناکافی است، قربانیِ انواع بیماری‌هایند، اقتصادشان بَدوی و راکد است. فقرِ آن‌ها نه‌تنها برای خودشان مایۀ آسیب و تهدید است، بلکه برای مناطقِ ثروتمندتر نیز مضر است. برای اولین بار در طول تاریخِ بشر، ما به دانش و مهارتی رسیده‌ایم که بتوانیم آلام این مردمان را تسکین دهیم.»

توسعه، «حرکت رو به بالای کلِ نظام اجتماعی» است و معتقدم منطقاً، این تنها تعریفِ پذیرفتنی است. این تعبیر از نظام اجتماعی، در کنار عوامل به اصطلاح اقتصادی، همۀ عوامل غیراقتصادی را هم لحاظ می‌کند؛ عواملی مانند همه‌نوع مصارفِ گروه‌های مختلف مردم، مصرفِ کل‌، سطوح و تسهیلات بهداشتی و آموزشی، توزیع قدرت در جامعه و تدابیر عمومی‌ترِ اقتصادی و اجتماعی و سیاسی و به بیان گسترده‌تر‌، «نهادها و نگرش‌ها» را.

او در مقالۀ «تصور عصری پساتوسعه» ، نقدی کوبنده علیهِ گفتمان‌های توسعه‌ای ارائه می‌کند و خطوطِ کلی دیدگاهی بدیل را ترسیم می‌کند که به تعبیرِ او می‌تواند رویکردِ غالب در «عصری پساتوسعه» باشد. اسکوبار نقد خود از توسعه را اول‌بار در کتابی به اسم مواجهه با توسعه: ساختن و نساختنِ دنیا مطرح کرد. او معتقد بود نظریه‌های توسعه، جانشینِ نظریه‌هایی هستند که در دوره‌های پیشین، استعمار کشورهای فقیر را توجیه می‌کردند. بنابراین همان‌طور که جنبش‌های اجتماعیِ برخاسته از نیروهای بومی، عامل مهمی در برچیده‌شدنِ سفرۀ استعمار بودند، باید به نیروی این جنبش‌ها در مبارزه با گفتمانِ توسعه نیز امیدوار بود.