بریده‌هایی از کتاب ما ایرانیان

«خواب دیدم قیامت شده است. هر قومی را داخل چاله‌ای عظیم انداخته و سر هر چاله نگهبانانی گرز به‌دست گمارده بودند، الا چالهٔ ایرانیان. خود را به عبید زاکانی رساندم و پرسیدم: ‘این چه حکایت است که بر ما اعتماد کرده، نگهبان نگمارده‌اند؟’ گفت: ‘می‌دانند که به خود چنان مشغول شویم که ندانیم در چاهیم یا چاله’. خواستم بپرسم: ‘اگر باشد در میان ما کسی که بداند و عزم بالارفتن کند...’ که نپرسیده گفت: ‘گر کسی از ما فیلش یاد هندوستان کند، خود بهتر از هر نگهبانی لنگش کشیم و به تهِ چاله بازگردانیم’».

یکی از اکتشاف‌های مهم مارکس این بود که به اهمیت مناسبات تولید پی برد. او در مقابل این انتظار ایدئالیستی که «مردم آن‌چنان که می‌اندیشند، زندگی می‌کنند» یک دیدگاه ماتریالیستی ارائه کرد که براساس آن مردم اغلب «آن‌چنان که زندگی می‌کنند، می‌اندیشند».

امر اخلاق عمومی در جامعهٔ ما ایدئولوژیک شده و نوعی «اخلاق محتسبی» به‌جای اخلاق اجتماعی نشسته است.

جامعه‌ای که یک سوی آن اوج مصرف‌گرایی و سوی دیگرش حضیض فقر است، چگونه می‌تواند جامعه‌ای اخلاقی باشد؟ در چنین جامعه‌ای گروه‌ها و طبقات نسبت به هم بیگانه، بی‌اعتنا و یا از هم متنفرند و سخن‌گفتن از عدالت اغلب متظاهرانه و یا حتی عوام‌فریبانه است. گ

چیزی که در جوامع هرج‌ومرجی وجود دارد، نه جابه‌جایی نخبه‌ها، بلکه منازعهٔ میان نخبگان است. در پس‌زمینهٔ منازعات نخبگان دعوت‌های معارضان به‌شکل غیرعقلانی در میان توده نفوذ می‌کند. در چنین جوامعی موعودگرایی گسترش می‌یابد؛ هرکس وعده‌ای می‌دهد، می‌تواند کار خود را پیش برد و برای دوره‌ای توده را به دنبال خود بکشد و هرچه وعده‌ها دلرباتر باشند، مؤثرترند.

نفت منبع درآمد مستقلی برای حکومت بود که می‌توانست با آن جامعه را دور بزند. دریافت‌های نفتی «سرمایه» نبود که وارد اقتصاد شود، بلکه «پول» بود.

مشکل خلقیات ما در پیوندزدن میان منافع فردی و عمومی است؛ افراد بیش‌تر گرایش دارند گلیم خود را از آب بیرون بکشند. در درجهٔ بعد فاصلهٔ میان ظاهر و باطن و بین اظهارات و رفتارهای واقعی به‌منزلهٔ مشکل اصلی قلمداد شد. در درجهٔ سوم غلبهٔ هیجانات و تلقین‌پذیری بر استدلال‌ورزی و خردگرایی و این‌که ایرانیان بیش‌تر تلقین‌پذیر و هیجانی هستند تا استدلال‌ورز و خردگرا.

بازی دروغ خود از منطقی پیروی می‌کند که حقیقت ندارد، ولی واقعیت دارد، دلیل ندارد، ولی علت دارد. این منطق از زمینهٔ تاریخی، اجتماعی و فرهنگی خاصی نشئت می‌گیرد. همین‌طور است قواعد دیگری که در بازی‌های اجتماعی به کار می‌روند؛ مانند قاعده پرخاش در مقایسه با همکاری، یا خودخواهی در مقایسه با انصاف.

از جامعهٔ آماری پرسیدیم آیا موافقید که خلقیات اجتماعی در ایران ضعف‌هایی دارد؟ آیا موافقید بگوییم خلقیات ایرانی بحث‌انگیز است؟ ۹۵.۷ درصد به درجات مختلف و کم‌وبیش موافق بودند که خلقیات ایرانی مشکل دارد.

سؤال کردیم اگر روحیات و خلقیات ایرانی بحث‌انگیز است، بیش‌تر به کدام مؤلفه‌ها از خلقیات ایرانی مربوط می‌شود؟ بالاترین جوابی که در بحث‌انگیزبودن خلقیات ایرانی دادند، «ضعف فرهنگ کار جمعی و فعالیت مشترک گروهی» است. در درجهٔ بعد «انتقادپذیری» را بحث‌انگیز دیدند؛ این‌که ایرانیان از انتقاد آزرده و ناراحت می‌شوند و وقتی کسی از آن‌ها انتقاد کند، به دل می‌گیرند. در درجهٔ سوم به رودربایستی زیاد، تعریف و تمجید در حضور یکدیگر و قضاوت‌های منفی در غیاب یکدیگر اشاره کردند. گفتند، تعارف ایرانیان در حد واقعیت و رفتارشان نیست. در درجهٔ چهارم گفتند، ایرانیان معمولاً پنهان‌کاری می‌کنند و غالباً شفاف نیستند. در درجهٔ پنجم گفتند، ایرانی‌ها خودمدارند؛ بیش‌تر

خواسته‌های خود را مبنا قرار می‌دهند. بیش از این‌که به خواسته‌های جمعی و گروه و منافع عمومی فکر کنند، می‌خواهند خود را نجات دهند و گلیم خود را از آب بیرون بکشند. در درجهٔ ششم معتقد بودند، احساسات در ایران بیش‌تر بر خردورزی چیره می‌شود. در درجهٔ هفتم گفتند، دروغ بین ایرانیان رواج دارد و سرانجام معتقد بودند ایرانی‌ها به‌سختی می‌توانند گفت‌وگو و توافق پایداری انجام دهند. این هشت مؤلفه بالاترین فراوانی را در پاسخ‌های پاسخ‌گویان دارد.

برای بررسی بیش‌تر موضوع یک پیمایش آزمایشی و اولیه در سطح ملی انجام دادم. جامعهٔ آماری در این پیمایش اعضای هیئت علمی دانشگاه‌های سراسر کشور بود

از مخاطبان پرسیدیم اگر بخواهیم از چند مشکل اصلی و محوری در خلقیات ایرانی یاد کنیم، کدام را اصلی‌ترین و محوری‌ترین مشکل می‌دانید. فرق سؤال پیشین با این سؤال این بود که در آن‌جا تنها بحث‌انگیزبودن در اقوال و آثار دیگران منظور می‌شد، اما در این‌جا پاسخ‌گو نظر خود را بیان می‌کند.

از مخاطبان پرسیدیم اگر بخواهیم از چند مشکل اصلی و محوری در خلقیات ایرانی یاد کنیم، کدام را اصلی‌ترین و محوری‌ترین مشکل می‌دانید. فرق سؤال پیشین با این سؤال این بود که در آن‌جا تنها بحث‌انگیزبودن در اقوال و آثار دیگران منظور می‌شد، اما در این‌جا پاسخ‌گو نظر خود را بیان می‌کند.

در درجهٔ چهارم مطلق‌گرایی، جزمیت و تعصب قرار گرفت. در درجهٔ پنجم به تقدیرگرایی ایرانی‌ها اشاره کردند که جای تدبیر عقلی و اطمینان به نتایج کار و فعالیت را می‌گیرد. در درجهٔ ششم بر بی‌اعتمادی، نبود اعتماد به آینده و نداشتن اعتماد به سیستم‌های اجتماعی تأکید کردند. در درجهٔ هفتم، به وجود ترس نهادینه در خلقیات ایرانی اشاره کردند که از خشم مقتدر و کینهٔ بدخواهان و دسیسه‌ها و ناپایداری‌ها واهمه دارند و سرانجام آخرین شاخص که پاسخ‌گویان به‌منزلهٔ مشکل محوری خلقیات ایرانی بر آن تأکید کردند، این بود که رفتارهای ایرانیان بی‌قاعده و غیرقابل پیش‌بینی است و نمی‌شود دربارهٔ آن به‌شکل مطمئنی پیش‌بینی کرد