بریده‌هایی از کتاب رضا‌خان و توسعه ایران

وی همچنین درباره شکل تقلید از غرب که هم در ترکیه وجود داشت و هم رضاخان تحت‌تأثیر آن قرار گرفت، می‌نویسد: مجالس نشاط لولیدن مرد و زن در بساط انبساط می‌آورد و نفس را انتعاش می‌دهد، لیکن شب شراب نیرزد به بامداد خمار. معروف است که جوجه را آخر پاییز می‌شمارند. فکر تشبه به اروپایی از آنجا به سر پهلوی آمد.... تقلید اروپایی به صورت خوش می‌نماید، به معنی دشوار است و معنی به کار تقلید بولوار دلفریب است؛ تأسی به لابراتوار کار مرد ادیب. ترقی اروپا در افزارسازی است نه در اسکی و فوتبال بازی.

باید ایرانی‌ها خود را با خارجی‌ها یكسان بدانند و در ترقی و پیشرفت تشویق و تأیید شوند و بدانند تفاوتی از لحاظ روح و جسم و استعداد جز همین كلاه در بین نیست و باید این تفاوت را بردارند و عملاً كار كنند تا خود را به آنها برسانند.

شدت علاقه رضاخان به آتاتورك حتی موجب شد وی در این سفر ارتفاعات آرارات را به تركیه واگذار كند. علاوه بر آن، رضاشاه به واسطه پیمان سعدآباد قسمت‌هایی از شرق ایران را به افغانستان و شط‌العرب را نیز به عراق بخشید.

بی‌اعتنایی به شعایر مذهبی به جایی كشید كه در اواخر سلطنت رضاشاه، حركت كارناوال شادی با شب عاشورا مصادف شد و كامیون‌ها و دسته‌جات رقاصه با ساز و آواز به پایكوبی و رقص در شهر به گردش درآمدند.

مخبرالسلطنه در جایی دیگر از خاطرات خود، پیروی کورکورانه و تقلید ناروای از غرب را در دورۀ مذکور به باد انتقاد گرفته و می‌آورد: متأسفانه بساط قمار و رقص و شراب را پایۀ تمدن می‌دانند. از برلین مجلۀ فرنگستان می‌رسد و رقص بیست‌ساعتی خانم ترک در نتیجۀ تمدن جلوه داده می‌شود و از بدبختی ایرانی که به این مقام تعالی نرسیده است، ناله می‌کند.

دکتر عاقلی درباره اهداف و اقدامات رضاخان برای تشکیل این قشون می‌نویسد: همۀ این قوا برای سرکوبی مردم ایران فراهم و تجهیز شده بود. رضاخان تمام دوستان و رفقای خود در قزاقخانه را به مقامات شامخ نظامی منصوب کرد و اساس و نیت آنها بر چپاول و غارت بود، همان‌طوری که خود دیکتاتور نیز چنین رویه‌ای داشت. برخی از آنان در غارت اموال و کشتار ایلات و عشایر آنچنان سبعیت نشان دادند که دیکتاتور به مجازات آنها برخاست و حاصل غارت‌های آنها را از چنگال‌شان خارج کرد و به خزانه خود ریخت. یکی از وظایف عمده قشون این بود که می‌بایستی مرکزیت را در ایران به وجود آورد و ملوک‌الطوایفی را تبدیل به حکومت واحد نماید و پس از خلع‌سلاح عشایر و ایلات آنها را تخته‌قاپو کند.

فردوست نیز آورده است: اگر رضاخان خاطرات خود را می‌نوشت و در آن توضیح می‌داد که چرا هزاران هزار مالک را بی‌ملک کرد تا خود مالک شود، دانستن انگیزه او جالب بود. تصور می‌کنم که اگر او خاطرات خود را می‌نوشت باید می‌گفت که از نظر ملک سیری نداشتم. از شخصی که خود زمانی به رضاخان پیشنهاد فروش املاکش را داده بود پرسیدم. پاسخ داد اگر می‌خواستید رضاخان خوشحال شود، درجه بدهد، مقام بدهد و یا پیشنهادی را تصویب کند، بهتر بود پیش از شروع، نام چند ملک را با مشخصات و قیمت آنها مطرح می‌کردید و مطمئن بودید که کارتان انجام می‌شد. این نقطه ضعف بزرگ رضاخان بود.

رضاخان میرپنج، افسر دیویزیون در سوم اسفند ۱۲۹۹ که به اشاره آیرون ساید، فرمانده قوای انگلیس در قزوین به تهران آمد و سردار سپه شد و هم در بیست و یکم آذرماه ۱۳۰۴ که به تخت سلطنت نشست، نه ملکی داشت نه کارخانه‌ای و نه وجوه نقدی در بانک‌های خارج، ولی روز بیست و پنجم شهریور ماه ۱۳۲۰ که امکان زورگویی و ستمگری برای او باقی نماند و بالاجبار از سلطنت کناره‌گیری کرد، وی با تملک حاصل‌خیزترین نقاط کشور در مازندران، گیلان، گرگان و سایر نقاط، بزرگ‌ترین مالک کشور ایران و با در دست داشتن ذخایر نقدی در بانک‌های انگلستان و آمریکا و آلمان یکی از ثروتمندترین مردان جهان بود.

به نظر می‌رسد هرگونه برنامه‌ریزی و تلاش امروزین برای توسعه ایران باید متکی بر مطالعات تاریخی در این زمینه باشد و به نوعی این‌گونه مطالعات رمز موفقیت آن به حساب می‌آید، زیرا مسائل امروز کشور ما در ارتباط با مسائل گذشته آن قرار دارد. از طرفی با توجه به رویکردهای متعددی که در ارتباط با توسعه می‌توان اتخاذ کرد، بررسی پیشینۀ توسعه در ایران و حتی دیگر کشورها می‌تواند به عنوان تجاربی ارزشمند برای اتخاذ رویکردهای مناسب در پیش روی برنامه‌ریزان توسعه قرار داشته باشد و آنان را از افتادن به وادی‌های ناکارآمد باز دارد.

رنسانس، رفرمیسم، انقلاب صنعتی و غیره به‌تدریج تمدن جدیدی شکل گرفت. این تمدن که بر اصول خاصی چون انسان‌گرایی، فرقه‌گرایی و غیره استو

ارتشبد حسین فردوست در اثر خود به نام ظهور وسقوط سلطنت پهلوی اگرچه عمدتاً بر تحولات عصر محمدرضا متمرکز است، اما در اوایل جلد نخست کتاب خود اطلاعات گرانبهایی راجع به رضاخان به دست می‌دهد. نوشته او زندگی شخصی رضاخان ارتباط با اطرافیان، نقش انگلیسی‌ها در روی کارآمدن وی تا سقوط او را دربر می‌گیرد. فردوست بسیاری از خاطرات خود از رضاخان را از زبان محمدرضا نقل کرده است.

مهدیقلی‌خان که مدت‌ها در مقام نخست‌وزیری در دستگاه رضاخان خدمت کرده است، زمانی که بی‌توجهی تدریجی شاه به مذهب، بلکه مبارزۀ تدریجی او با دیانت را مشاهده می‌کند، می‌کوشد طی نامه‌ای رضاشاه را متوجه ارزش و اهمیت دین و اخلاق نماید و نقش برجستۀ آن دو امر را در امنیت و قوام اجتماع به او گوشزد کند. نه فقط باید توجه دولت به رشتۀ تعلیمات عرفی باشد، بلکه تعلیمات اخلاقی به همان درجه از اهمیت است. دیانت ستون اخلاق ملت است. دیانت پلیس مخفی است

در همه شهرهای اروپا عده نظمیه به مراتب بیش از تهران است و امنیت تهران را ندارند. پاریس که به اشتباه معروف به کانون آزادی، مساوات و برادری است، شبی نیست که یکی دو قتل در آن واقع نشود. مشرق زمین در سایه دیانت که هنوز در توده هست، سازش، قناعت، صبر و بردباری‌اش بیشتر است

. کلاه اجنبی ملیت را از بین برد و برداشتن چادر عفت را.

چنانچه این دگرگونی صورت‌گرفته در محیط زیستی و اجتماعی در جهت رفع نیازمندی‌ها نباشد و یا موجب تخریب زیست‌محیطی و توسعه ناپایدار شود، ناموزون نام می‌گیرد و در صورتی که تحت‌تأثیر خواسته‌ها، فرصت‌ها و نیازهای عامل خارجی یا جامعه دیگر قرار گیرد آن را توسعه برون‌زا یا پیرامونی می‌گویند.

اسکوبار  (Escobar) معتقد است که توسعه یک مفهوم غربی است و عصر توسعه و توسعه‌نیافتگی با سخنان ترومن در ۲۰ ژانویه ۱۹۴۹م که طی آن او برنامه توسعه مناطق توسعه‌نیافته را اعلام کرد شروع شده است. بر این اساس، می‌توان گفت: «گفتمان توسعه ریشه در ظهور غرب، تاریخ سرمایه‌داری، مدرنیسم و جهانی‌شدن نهادهای دولتی غربی و مکانیزم‌های بهره‌کشی استعمار آن دارد.»

سرانجام وثوق‌الدوله که با مخالفت گسترده روبه‌رو شده بود و از لندن نیز اخباری مبنی بر ناکامی طراحان قرارداد دریافت کرده بود، پس از بازگشت شاه، کناره‌گیری کرد و مشیرالدوله نیز سرنوشت قرارداد را به رأی مجلس واگذار کرد. به این ترتیب تلاش گسترده و پی‌گیر انگلیسی‌ها برای اجرای قرارداد ۱۹۱۹ با ناکامی روبه‌رو شد و انگلیسی‌ها در صدد جست‌وجوی راه‌های دیگری برای تعمیق و تداوم سلطه خود بر ایران و کنار زدن رقیب کهنه خود یعنی روسیه برآمدند. بر این اساس، کودتای ۱۲۹۹ش رضاخان را باید طرحی جایگزین قلمداد کرد که پس از ناکامی انگلستان در قرارداد ۱۹۱۹، به جای آن اجرایی شد.