بریده‌هایی از کتاب آتش بدون دود (جلد ششم از مجموعه هفت جلدی)

شما می‌دانید: مسلمان واقعی، از یک سو باید عاشق شهادت باشد و از سوی دیگر، سخت حافظ زندگی و سلامت خویش.

خدای مسلمان، هیچ‌چیزِ زشت نیافریده و نخواهدآفرید. زشتی، مخلوق انسان است و شیطان. خدای مسلمان، هرآنچه آفریده __از سنگ تا ستاره__ همه زیباست. چیزی اگر هست که ما آن را زشت می‌بینیم، این ما هستیم که بد می‌بینیم. شاید بشری، شاید شیطانی می‌بینیم. از چشم نَفْس امّاره می‌بینیم؛ و الّا، خدای تو، مگر می‌شود که خلق کرده‌باشد و بد خلق کرده‌باشد، زشت، کج، نارسا، معیوب؟

فرق مبارز مؤمن با ظالم بی‌ایمان در این است که زندگی و مرگ، هردو، موهبتی‌ست برای مبارز مؤمن؛ امّا زندگی و مرگ، هر دو، عذابی‌ست برای ظالمِ بی‌ایمان… من، روی خاک آسوده‌ام، زیر خاک نیز آسوده خواهم‌بود…

گریه، چه نعمتی‌ست واقعاً! گمان می‌برم که اگر خداوند، صدهزار گونه خنده می‌آفرید امّا رسم اشک‌ریختن را نمی‌آموخت، قلب، حتّی تاب ده روز تپیدن را هم نمی‌آورد. گریه، چه نعمتی‌ست واقعاً __برای آن‌کس که قلبی دارد.

آب اگر سربالا می‌رفت، شاید این سیلاب، به ستمکاران هم، صدمه می‌زد؛ آب امّا به فرودست تمایل دارد، و در فرودست فرودستان زندگی می‌کنند.

ممکن است راهی که می‌رود، درست نباشد؛ امّا مهم این است که راه می‌رود __در عصری که بسیاری همچو او، نشسته‌اند.

من نمی‌فهمم که چرا همه‌ی‌مردان، از عشق، به‌عنوان یک خاطره یاد می‌کنند؟ چرا همه‌شان همه‌شان همه‌شان می‌گویند: «وقتی جوان بودم، عاشق این یا آن زن شدم؟» و حتّی می‌گویند «عاشق همین زنی که می‌بینی»؛ امّا حرف از دوام عشق نمی‌زنند. مگر عشق، پشهٔ خلق‌السّاعه است؟ وصل، چرا باید مرگ عشق را در رکاب داشته‌باشد؟ اصلاً آن‌زمان که عاشق شدی، عاشق رسیدن شدی یا عاشق یک انسان؟ اگر عاشق رسیدن شدی، و آدمی که می‌بایست به او بِرِسی برایت هیچ اهمّیت نداشت، خب، این که عشق نیست، این اوج شهوت است؛ این تن‌خواهی صرف است؛ این جنون تخلیه است… دیگر چرا کلمهٔ عشق را آلوده می‌کنی؟

ابراهیمی! خلق عشق مسأله‌یی نیست؛ حفظ عشق مسأله است. عاشق‌شدن مهم نیست؛ عاشق‌ماندن مهم است. عاشق‌شدن حرفهٔ بچّه‌هاست؛ عاشق‌ماندن هنر مردان و دلاوران. سست‌عهدی‌های عشّاق باعث شده که بسیاری از داستان‌های عاشقانهٔ مبتذل در جایی تمام شود که عاشق به معشوق می‌رسد؛ حال آن‌که مهم، از این لحظه به بعد است. مهم، پنجاه سال بعد است: دوام عشق… دوام زیبایی و شکوه‌ِ عشق…

«خواب باید مُزد کارکردن، جان‌کندن، جنگیدن و مزد خدمت به دردمندان باشد، نه پناهگاه تن‌پروران و کاهلان و بیکارگان.»

جهان، هنوز جهانی‌ست که بسیاری از انسان‌ها، با احترامی وافر به حیوانیت خویش، خوب‌ترین آرمان‌ها را با لذّت‌های تن تاخت می‌زنند و شرم هم نمی‌کنند

ما، در هیچ حال، قلب‌هایمان خالی از غم نخواهدشد؛ چراکه غم، ودیعه‌یی‌ست طبیعی که ما را پاک نگه می‌دارد. بدکاران، غصّه‌دار می‌شوند؛ امّا غمزده نمی‌شوند. انسان‌های بی‌اندوه، به معنای متعالی کلمه، هرگز «انسان» نبوده‌اند و نخواهندبود. از این صافی انسان‌ساز نترس مارال‌بانو!

«خاطره‌ساز باشیم، نه خاطره‌باز»

آن جامعه‌گرای بزرگ، یقیناً اشتباه می‌کرد که می‌گفت: «خانواده از قدرت انقلابیِ فرد می‌کاهد». آخِر چرا بکاهد؟ عشق به محبوب، مثل عشق به فرزند، مثل عشق به خانواده، مثل عشق به وطن، مثل عشق به انسان، مثل عشق به آرمان، به اندیشه، به عشق، به طبیعت، به خدا، مثل هر عشق بی‌آلایش دیگر، یک نیروست؛ یک نیروی عظیم علیه ظلم و شقاوت.

مهم‌ترین خصلت نظام‌های ستمگر، بلاهت مسؤلان و رذالت کارگزاران آن نظام‌هاست

ذرّه‌ام و کمتر از ذرّه‌ام، خاکم و کمتر از خاکم، قطره‌ام و کمتر از قطره‌ام، هیچم و کمتر از هیچم؛ و با این‌همه، حقیر نیستم، ذلیل نیستم، ضعیف نیستم، علیل نیستم، درمانده و فرومانده و از همه‌جا رانده نیستم. با همهٔ کوچکی بزرگم و با همهٔ قطرگی، دریایم. با وجود هیچ‌بودن همه‌چیزم و با وجود ذرّه‌بودن، موجم؛ و انسان چنین است، و حقّ است که انسان چنین باشد.

قلب، خاک خوبی دارد. تو می‌توانی، در زمان واحدی، هزاران‌هزار درخت در آن بنشانی و همهٔ آن‌ها را هم بپایی، عزیز بداری، و به‌درستی برویانی. در قلب، همان‌طور که دوست‌داشتن، جای نفرت را تنگ نمی‌کند، دوست‌داشتن، جای دوست‌داشتن را هم تنگ نمی‌کند.

دوام عشق… دوام زیبایی و شکوه‌ِ عشق… عشق، مثل یک کاسهٔ سفالی‌ست که سفالگری آن را ساخته‌باشد. این کاسه را زمان اعتبار می‌بخشد. هرچه از عمر این سفال بگذرد بر ارزشش افزوده می‌شود. اگر صدساله شود با احترام به آن نگاه می‌کنند و اگر دوهزارساله شود، حتّی شکستهٔ بندخورده‌اش را هم با تحسین و حیرت نگاه می‌کنند.

«هر کس، به اندازه‌یی که از او توقّع دارند، قوی‌ست؛ یعنی می‌تواند باشد.»

«خاطره‌ساز باشیم، نه خاطره‌باز». مرتباً برنگردیم، و «ازآن روزها و آن شب‌ها» سخن نگوییم. این کار، یعنی بازگشت به لحظه‌های جذّاب گذشته، به ما قناعت در ایجاد لحظه‌های جذّاب را می‌آموزد و بسنده‌کردن به موجودی را. این، کوتاهی‌ست، جرم است، خیانت است.

چراکه اعتقاد سیه‌بختان و درماندگان به خدا، اعتقاد خالص استواری نیست؛ همان‌طور که اعتقاد اغنیا به خدا.

مرا ببوس! مرا ببوس! برای آخرین بار، خدا تو را نگهدار، که می‌روم به سوی سرنوشت. بهار ما گذشته، گذشته‌ها گذشته، منم به جست‌وجوی سرنوشت. در… میان توفان، هم پیمان با قایقران‌ها. گذشته از جان، باید بگذشت از توفان‌ها. به نیمه‌شب‌ها، دارم با یارم پیمان‌ها. که برفروزم، آتش‌ها در کوهستان‌ها. آه…

«خاطره‌ساز باشیم، نه خاطره‌باز»

از آنجا به نقطهٔ اوج قلّهٔ رفیع عرفان، آغاز و انجام عرفان، مولا علی نگریست و حیران و شیفته نگاه کرد و نگاه کرد، و مغلوب قامت بلند علی در متن تاریخ حیات بشر شد، و مغلوب اندیشه‌های علی، و مغلوب کلام علی، اخلاق علی، عاطفهٔ علی، قدرت علی… مغلوب و غرق شد. آلنی‌اوجای چوپان، عاشق علی شد، درماندهٔ علی، مبهوتِ علی، مرید علی، مطیع علی، شمشیرکش رکاب علی. آلنی‌اوجا، در علی، کمال همهٔ آن چیزهایی را یافت که در خویش، ذرّات بسیار ناچیزی از آن‌ها را آرزو می‌کرد.

با همهٔ کوچکی بزرگم و با همهٔ قطرگی، دریایم. با وجود هیچ‌بودن همه‌چیزم و با وجود ذرّه‌بودن، موجم؛ و انسان چنین است، و حقّ است که انسان چنین باشد.

آن جامعه‌گرای بزرگ، یقیناً اشتباه می‌کرد که می‌گفت: «خانواده از قدرت انقلابیِ فرد می‌کاهد». آخِر چرا بکاهد؟ عشق به محبوب، مثل عشق به فرزند، مثل عشق به خانواده، مثل عشق به وطن، مثل عشق به انسان، مثل عشق به آرمان، به اندیشه، به عشق، به طبیعت، به خدا، مثل هر عشق بی‌آلایش دیگر، یک نیروست؛ یک نیروی عظیم علیه ظلم و شقاوت. بیازمای! کاری ندارد که: «اوّل، عاشق شو! آنگاه ببین آیا بُزدل هم می‌شوی؟ خائن هم می‌شوی؟ رذل هم می‌شوی؟ نه… آنچه انسان را از خوب‌بودن بازمی‌دارد عشق نیست، بَدَل عشق است، یا چیزی که با همین کلمه بیان می‌شود امّا هیچ نسبتی با نفس عشق ندارد.» آلنی‌اوجا گفته‌است.

گریه، چه نعمتی‌ست واقعاً! گمان می‌برم که اگر خداوند، صدهزار گونه خنده می‌آفرید امّا رسم اشک‌ریختن را نمی‌آموخت، قلب، حتّی تاب ده روز تپیدن را هم نمی‌آورد. گریه، چه نعمتی‌ست واقعاً __برای آن‌کس که قلبی دارد.

یکی از دوستان جامعه‌شناسِ ما که اهل فرانسه است امّا چهارده سال در ایران زندگی کرده می‌گوید: «در بین شما مردم، اصطلاحی رایج است که در هیچ کجای دنیا با این شدّت و قطعیت رایج نیست، و همین اصطلاح نشان می‌دهد که استعمارِ فرهنگی با شما چه کرده‌است، و از شما چگونه آدم‌هایی ساخته‌است کم‌دانش، بی‌هنر، بی‌اطّلاع، و در عین حال خودخواه، خودباور، خودبزرگ‌بین و خودهمه‌چیزدان، و درنتیجه بدعاقبت. آن اصطلاح __که من روزانه در ایران شما بارها و بارها می‌شنیدم__ این بود: «من اگر به‌جای شما بودم، چنین نمی‌کردم، چنان می‌کردم.»

گریه، چه نعمتی‌ست واقعاً! گمان می‌برم که اگر خداوند، صدهزار گونه خنده می‌آفرید امّا رسم اشک‌ریختن را نمی‌آموخت، قلب، حتّی تاب ده روز تپیدن را هم نمی‌آورد. گریه، چه نعمتی‌ست واقعاً __برای آن‌کس که قلبی دارد.

خلق عشق مسأله‌یی نیست؛ حفظ عشق مسأله است. عاشق‌شدن مهم نیست؛ عاشق‌ماندن مهم است. عاشق‌شدن حرفهٔ بچّه‌هاست؛ عاشق‌ماندن هنر مردان و دلاوران. سست‌عهدی‌های عشّاق باعث شده که بسیاری از داستان‌های عاشقانهٔ مبتذل در جایی تمام شود که عاشق به معشوق می‌رسد؛ حال آن‌که مهم، از این لحظه به بعد است. مهم، پنجاه سال بعد است: دوام عشق… دوام زیبایی و شکوه‌ِ عشق… عشق، مثل یک کاسهٔ سفالی‌ست که سفالگری آن را ساخته‌باشد. این کاسه را زمان اعتبار می‌بخشد. هرچه از عمر این سفال بگذرد بر ارزشش افزوده می‌شود. اگر صدساله شود با احترام به آن نگاه می‌کنند و اگر دوهزارساله شود، حتّی شکستهٔ بندخورده‌اش را هم با تحسین و حیرت نگاه می‌کنند.

من نمی‌فهمم که چرا همه‌ی‌مردان، از عشق، به‌عنوان یک خاطره یاد می‌کنند؟ چرا همه‌شان همه‌شان همه‌شان می‌گویند: «وقتی جوان بودم، عاشق این یا آن زن شدم؟» و حتّی می‌گویند «عاشق همین زنی که می‌بینی»؛ امّا حرف از دوام عشق نمی‌زنند. مگر عشق، پشهٔ خلق‌السّاعه است؟ وصل، چرا باید مرگ عشق را در رکاب داشته‌باشد؟ اصلاً آن‌زمان که عاشق شدی، عاشق رسیدن شدی یا عاشق یک انسان؟ اگر عاشق رسیدن شدی، و آدمی که می‌بایست به او بِرِسی برایت هیچ اهمّیت نداشت، خب، این که عشق نیست، این اوج شهوت است؛ این تن‌خواهی صرف است؛ این جنون تخلیه است… دیگر چرا کلمهٔ عشق را آلوده می‌کنی؟ تو… قصّهٔ عشق گالان و سولماز را شنیده‌یی؟ هاه! از که می‌پرسم! مگر گالان، روزبه‌روز، شور عاشقانه‌اش نسبت به سولماز بیشتر نشد؟ و شور عاشقانهٔ سولماز به گالان؟ مگر گالانِ وحشی، آن بایاتی‌های خوب را برای سولماز نساخت؟ هاه؟