بریده‌هایی از کتاب آتش بدون دود (جلد سوم از مجموعه هفت جلدی)

زمان را مگذار که بیهوده بگذرد! مگر دیروز، فردا نبود، و پارسال، جزئی از سال‌های آینده نبود؟

انسان اگر با مشقّت و درد و مصیبت روبه‌رو نمی‌شد، نه به چیزی ایمان می‌آورد، نه به آینده‌یی دل می‌بست، و نه از امید، سلاحی می‌ساخت به پایداریِ کوه.

«زخمِ تازه‌پوست‌بسته، چه بازْشکافتن بدی دارد.»

من، دلِ شکسته‌یی دارم؛ بازشکستنش هنر نیست

اندوهی که از اعماق تفکّر سرچشمه نگیرد، اندوه نیست، عزای باطل و بی‌اعتباری به‌خاطر سرکوب‌شدن امیال فردی‌ست؛ و انسان متفکّری که گهگاه گرفتار اندوه نشود، علیل و ناقص است؛ دور از دریا، دور از توفان، دور از پرواز، دور از شکفتن روح است…

فصل، فصل آشتی‌کنان بود؛ فصل سربازگیری و سنگربندی. بی‌طرف‌ها، بدترین‌ها بودند. بی‌طرف‌ها، جانب نیرنگ را داشتند و در سپاه رذالتِ روح می‌جنگیدند…

هیچ‌چیز، زندگی یک انسان شریف را بی‌بها نمی‌کند. می‌توان در راه چیزی معتبر و مقدّس، جان داد؛ امّا نه با این تصوّر که جان، بی‌ارزش است که می‌توانش داد. برای کشته‌شدن، باید که پای چیزی بسیار گران‌بها، و گران‌بهاتر از حیات انسانی درمیان باشد.

«دردهای سخت و عمیقی در جهان ما وجود دارد؛ امّا آنچه که بتواند کمر یک انسان مبارز را بشکند، وجود ندارد.»

تاریخ، مصمّم‌تر از تکْ‌قهرمانان است و بسی مرگ‌ناپذیر. هیچ‌کس، هیچ‌کس نمی‌تواند تاریخ را، لب چاهی، تشنه از پای درآورد. هیچ‌کس نمی‌تواند تاریخ را از پشت به گلوله ببندد. زخمی‌کردنِ طبیعت، آری؛ به بستر کشاندنِ طبیعت، آری؛ امّا میراندنِ طبیعت، هرگز… هیچ‌کس، هیچ‌کس نمی‌تواند خورشید را از نوربخشیدن، ابرِ باران‌زا را از باریدن، چشمه را از جوشیدن بازدارد.

مارال! در این روزگار، که ما بیش از هر چیز به امید و ایمان نیاز داریم، مگذار ناامیدی، روزنی به اندازهٔ سر سوزنی در قلبت پیدا کند و از آنجا هجوم بیاورد. امید را برای روزهای بد، ساخته‌اند؛ چراغ را برای تاریکی. انسان اگر با مشقّت و درد و مصیبت روبه‌رو نمی‌شد، نه به چیزی ایمان می‌آورد، نه به آینده‌یی دل می‌بست، و نه از امید، سلاحی می‌ساخت به پایداریِ کوه. درست خواهدشد مارال، همه‌چیز درست خواهدشد.

_ بله پدر. با دست خالی هم می‌توانستم شروع کنم. اگر شفایی وجود داشته‌باشد، شفا در دست‌های من است نه توی آن چمدان. از این گذشته، کار من فقط معالجهٔ جسم نیست. من، برای کاری بزرگ‌تر آمده‌ام _همان که تو، لااقل در حرف، به آن فخر کرده‌یی: جنگیدن در راه مردم، و کشته‌شدن به‌خاطر مردم. دنیا در جنگ است، پدر، و ما خوابیم. همین خواب سنگین، ترکمن‌ها را از معرکهٔ دنیا عقب نگه‌داشته‌است و کارِ عمدهٔ ما بیدارکردن است. بیدارِ بیمار، بهتر از خفتهٔ سلامت است… پس، تا زنده‌یی، دیگر صدایت را برای من بلند نکن! آرام بپرس، آرام جواب بگیر؛ تا به تو بگویم که ریشهٔ درد در کجاست؛ و بدانی که میان تو و دنیا چه‌قدر فاصله است.

آلنی آن‌چنان بی‌پروا می‌خواند که نه‌انگار مرگ از کنار گوشش، آوازخوانان گذشته‌بود. آلنی لبخندزنان به خود می‌گفت: انسان خوب، هر جا دشمنی داشته‌باشد، دوستی هم دارد؛ و هر جا دوستی داشته‌باشد، بی‌شک، دشمنی هم دارد. من، مرغ خانگی، دارِ قالی، دیرک چادر نیستم تا دشمن نداشته‌باشم. من رذل و موذی و حیله‌گر نیستم تا دشمن نداشته‌باشم. اگر بی‌دشمن بمانم، تنها دلیلش این است که هدفم را از یاد برده‌ام؛ چراکه هیچ هدف بزرگی وجود ندارد که دشمنانِ حقیری نداشته‌باشد…

این درد است که مرد را مرد می‌کند و جوان را پیر. ماه و سال که کاره‌یی نیستند…

عشق، این هجومِ بی‌محاسبه، می‌تواند تو را برای وصول به عشقی بزرگ‌تر و باز هم بزرگ‌تر، به جنبشی ساحرانه وادارد و تا نهایتِ «انهدامِ خود در راه چیزی فراسوی خود» پیش بَرد، و می‌تواند به‌سادگی، زمینگیرت کند، به خاک سیاهت بنشاند، و از تو یک بردهٔ مطیع و امربَر و ضدّجنبشِ بردگان بسازد…

در بداهه‌نوازیِ دوست‌داشتن، امکان تکرار نیست.

«_ آلنی! برخیز! بشتاب! نیروی نهیبْ‌زنِ درون را فرخوان! دَلو دقایق را از آب زلال قنات زندگی پُر کن، بالا بکش، و به دیگران بسپار! هر لحظه را چون انار رسیده، شتابان در کاسهٔ تشنگی بفشار، بنوش و بنوشان، و آن‌گاه دست از گریبان لحظه بدار! زمان را مگذار که بیهوده بگذرد! مگر دیروز، فردا نبود، و پارسال، جزئی از سال‌های آینده نبود؟ آلنی‌اوجا! لحظه‌های ازدست‌رفته، بازنمی‌گردند؛ زمان سوخته، نو نمی‌شود، و فرصت‌های گریزپا، در انتظار سوارکار مردّد نمی‌مانند. آلنی‌اوجا! دانگ خویش را بر سر سرعت‌بخشیدن به چرخشِ چرخ‌های تاریخ بگذار، و هرگز از یاد مبر که تو به خود، به قبیلهٔ خود، به ملّت خود و به جهان خود مدیونی…»

انسان خوب، هر جا دشمنی داشته‌باشد، دوستی هم دارد؛ و هر جا دوستی داشته‌باشد، بی‌شک، دشمنی هم دارد.

برادر من آرپاچی! زمان، لیاقت‌ها را می‌سازد و نابود می‌کند؛ عمل، لیاقت‌ها را محک می‌زند

آق‌اویلر، به غم، میدان داد؛ و غم، قانع نیست. هرچه مدارا کنی، ستیز می‌کند؛ هرچه عقب بنشینی، پیش می‌آید؛ هرچه خالی کنی، پُر می‌کند؛ هرچه بگریزی، تعقیب می‌کند. چون که بنشانی‌اش، می‌نشیند آرام؛ چون پروبال دهی او را، می‌پرد بسیار. غم، بیشترخواه است و سیری‌ناپذیر.

دشمنانت را _که در بزرگراه تاریخ قدم برمی‌دارند_ بکش، قتل‌عام کن، بسوزان، خاکستر کن، و باز ببین که چگونه دشمن، چون درخت بالنده، از خاک خوب مرطوب، جنگل‌جنگل، سر برمی‌آورد، و به سمت نور، به سمت شفّافیت، و به سمتِ رهایی قدمی‌کشد…

چه تشنگی غریبی دارد، با صدای موهوم آب، به‌انتظارنشستن.

«اگر عاشق صادق منی، چنان باش که من می‌خواهم.» یک روی سکّهٔ عشق است، و «اگر عاشق صادق منی، همان باش که باید باشی.» روی دیگر این سکّه. «اگر عاشق راستین منی، تمام، در خدمت من باش.» یک غزل از غزل‌های عاشقانهٔ عشق است، و «اگر عاشق راستین منی، در خدمت همان آرمانی باش که تو را عاشق‌شدن آموخته.» غزل دیگری از دیوانِ بزرگ عشق.

انسان خوب، هر جا دشمنی داشته‌باشد، دوستی هم دارد؛ و هر جا دوستی داشته‌باشد، بی‌شک، دشمنی هم دارد. من، مرغ خانگی، دارِ قالی، دیرک چادر نیستم تا دشمن نداشته‌باشم. من رذل و موذی و حیله‌گر نیستم تا دشمن نداشته‌باشم. اگر بی‌دشمن بمانم، تنها دلیلش این است که هدفم را از یاد برده‌ام؛ چراکه هیچ هدف بزرگی وجود ندارد که دشمنانِ حقیری نداشته‌باشد…

گذشته‌ها را باید کنار بگذاریم؛ مگر وقتی که به سودِ آیندهٔ ما باشد