بریده‌هایی از کتاب شوق گفت و گو

"نخوانده، استاد شدن" در "تربیت" فکری ما ایرانیان نقش پرجلوه‌ای دارد.

برای نمونه، سه حرفهٔ رفتگری، رانندگی و پزشکی با هم متفاوتند. ما به صِرف همین تفاوت به واسطهٔ نگرش عمودی به تفاوت‌ها، بی‌هیچ تأملی از نظر جایگاه اجتماعی، حرفهٔ طبابت را برتر از حرفهٔ رانندگی و این یک را برتر از حرفهٔ رفتگری در نظر می‌گیریم. اما نگاه افقی به این تفاوت‌های حرفه‌ای به هنجارهایی متکی است که مانع می‌شود یک حرفه صرفاً به عنوان حرفه در جایگاه بالاتر اجتماعی قرار گیرد. افرادی که به این حرفه‌ها مشغولند نیز در مراتب برتری/ مادونی قرار نمیگیرند. برای نمونه، نگاه افقی تا آنجا که هرسه حرفهٔ متفاوت رابرای جامعه ضروری می‌شمرد فعالیت شاغلان را مثلاً با هنجار مسئولیت‌پذیری می‌سنجد. در صورتی که مسئولیت‌پذیری خودانگیختهٔ افراد شاغل در این سه حرفه حدوداً برابر باشد ارزش و اعتبار شاغلان نیز، از این نقطه‌نظر، برابر است.

ما ایرانیان، کمتر، چنان دغدغه‌هایی داریم که شوق به آموختن را در ما برانگیزد. چه بسیار دغدغه‌های ما چنان کوچک و شخصی‌اند که در مواجهه با آنها نیازی به آموختن احساس نمی‌کنیم. پس پروایی نداریم که خود را عموماً همه چیزدان بنماییم. ما نخوانده استادیم. در ما این باور هوچیگرانه وجود دارد که، دست‌کم، در مورد خود و زندگی‌مان همه چیز را می‌دانیم و دیگر نیازی به آموختن نداریم. این هوچیگری ما در خصوص دانایی، چه در ارتباط با خود و دیگران و یا موضوع‌های سیاسی ـ اجتماعی، در موضعگیری کردن، یعنی داوری مدام ما، بروز می‌کند. به جای آموختن، مدام داوری می‌کنیم و به اتکای داوری‌هایمان فکر می‌کنیم که می‌دانیم.

ما نمی‌دانیم آموختن و موضعگیری کردن (داوری کردن) با هم متفاوتند. نخستین داوری خود را در مورد موضوعی ــ بدون اینکه فکر کنیم این داوری چه پشتوانه‌ای دارد ــ درست‌ترین اندیشه و داوری می‌دانیم و بر آن متعصبانه پافشاری می‌کنیم. ما انباشتهٔ داوری کردنیم و با این انباشتگی است که می‌کوشیم جهل عمومی خود را لاپوشانی کنیم.

شناخت هر چیز از بدیهی‌زدایی آن شروع می‌شود.