بریده‌هایی از کتاب سیاحتنامه ابراهیم بیک

مردم شهر در قساوت قلب می‌توان گفت که اشرناسند در معاملات متاعی را که قیمتش یک تومان است پنج تومان می‌خواهند. در سر هر سخن هم بی‌شرمانه سوگند دروغ به حضرت یاد می‌کنند. من خود در بازار چیزی می‌خریدم، سه تومان قیمت خواست و چهار دفعه سوگند به حضرت یاد کرد، آخر الامر بهفت قران به من داد.

«یا بر مراد بر سر گردون نهیم پای یا مردوار در ره همت دهیم سر»

اینان که شما به نام تاجر یاد می‌کنید و من هم معاملات تجارتی ایشان را تا یک‌درجه دیدم، تاجر نیستند، مزدوران فرنگانند و بلکه دشمنان وطن خودشان هستند.

گفتم این مردان چرا به دست و پای خودشان مانند زنان حنا بسته‌اند؟ گفت می‌گویند یکی این‌که دست و پای آدمی را حنا همیشه نرم می‌دارد، دوم آن‌که از سنت سنیه و ثواب است. گفتم اینها دلائل بیکاری و تن پروریست. همه ثواب‌ها را تمام کرده‌اند تنها خضاب مانده است؟

ظل‌السلطان را می‌توان عامل اصلی انقراض نسل ببر مازندران در ایران و جهان دانست بر اساس کتاب تاریخ مسعودی وی به تنهایی ۷۳ قلاده از این حیوان بی‌نظیر را شکار کرده است.

ابداً نظر همت عمومی به سوی اصلاح امور وطن معطوف نیست. هر کس از بزرگ و کوچک و غنی و فقیر و عالم و جاهل منفرداً خر خود را می‌چرانند. هیچ‌کس را پروای دیگری نیست. احدی از منافع مشترکۀ وزن و ابنای وطن سخن نمی‌گوید. گوئی نه این وطن از ایشان است و نه با همدیگر هموطتند.

گفتم یوسف عمو برویم، در این مملکت هر چه نگاه کنیم غم‌افزا است.

سبب عمدۀ بقا و دوام این وضع ناگوار بی‌علمی است. تاکنون من هر چه داد می‌زنم که بیش از همه چیز برای ما مکتب لازم است، علم لازم است، وضع ما اصلاح نپذیرد مگر به همت مردمان با فضل و دانش که از علوم و فنون متداوله آگاهی داشته باشند به جایی نمی‌رسد و به گوشی نمی‌رود. این بی‌بصران نمی‌بینند که سبب هر گونه عزت و افتخار مغرب زمین همان علم و آگاهی ایشان است و سبب ذلت و خواری مشرقیان نیز عدم علم و جهالت آنان.

این ناکسان در هر کس بویی بردند که پنج شاهی پول دارد به هزار گونه اسباب چینی بر او میتازند. به یکی می‌گویند که برادرت سرباز بود از فوج گریخته، به دیگر می‌آویزند که پسر عمویت چندی قبل شراب خورده، یا یکی از خویشان تو قمار کرده است. حتی همسایه را در عوض گناه ناکردۀ همسایه گرفته حبس و جریمه می‌کنند.

گفتم: عجب حالتی داری. مگر در این مملکت وزیر جنگ، وزارت داخلیه، خارجیه، مالیه، فوائد، وزارتهای زراعت، تجارت نیست؟ گفت: نام همۀ اینها هست، و منشی و نویسنده نیز هست. حتی در صورتی که تنها دو کشتی جنگی پوسیده در روی آب دارند برای همان دو کشتی وزیر بحریه و وزارتخانه هم دارند! از این یکی پی توانی بُرد که وضع سایر وزارتخانه‌ها باید چطور باشد.

درجۀ تعصب‌ ملی ابراهیم بیک را از این حکایت می‌توان دریافت. جوان غیرتمند از روزی‌ که خود را شناخت به لحاظ لشگرکشی اسکندر به ایران و خراب کردن بسیاری از آبادی‌های آن کشور و آتش زدنش به شهر استخر پایتخت قدیم ایران و کشته شدن دارا از مکاید آن، نام اسکندریه را به زبان نیاوردی.

گفتم آقاجان، وبال خون این همه اطفال معصوم همه به گردن شما و بگردن کسانی است که در این اعتقاد هستند که آبله کوبی قول فرنگ است

نیم ساعت از غروب گذشته بود که مهمانان محترم یواش یواش بنای ورود گذاشتند. بعضی یک ساعت از شب رفته تشریف آوردند. گویا دیر آمدن به این‌گونه مجلس‌های مهمانی هم علامت نوعی از جلالت شأن بوده است.

«سلطنت پایدار نمی‌شود مگر به لشگر، لشگر جمع نگردد الا با پول پول فراهم نمی‌آید به جز از اَمن و اَمان و رفاه حال رعیت. آسودگی رعیت دست نمی‌دهد مگر به اجرای قوانین عدل و مساوات»

هر گاه بگوئیم خواست خداوندی بر این است خطا بلکه کفر گفته‌ایم. خداوند عالم عادل و مهربان است. چرا مشتی ایرانیان را خوار و زبور می‌خواهد... اگر بگوئیم گرفتار نیرنگ جادو و طلسم شده‌ایم این هم اعتقادیست باطل پس باید بگوئیم که سبب این همه خواری و پریشانروزگای همانا کیفر کردارهای ناشایست خودمان و نتایج مشئومۀ تنبلی و غفلت و بی‌اطلاعی و جهالت است.

مگر گروهی مردمان فرومایه و مزاجگو و چاپلوس و رشوتخوار و بد اخلاق که نامشان وزرای دولت است و وجودشان از نخستین اسباب هرج و مرج مملکت.

این ولایت اهالی مشغول ملابازی است.

«الناس علی سلوک ملوکهم» .

گفت چه بار گذاشتی که این‌همه ترا زدند. تفصیل را گفتم. تعجب کرد که تو دیوانه شدۀ (ای) . در این مملکت در پیش وزیر جنگی که در تکبر و تجبر از فرعون و شداد خود را بالا‌تر می‌داند این‌گونه صحبت‌ها را می‌توان کرد. اینان به جز از چاپیدن مملکت و خیانت کردن به دولت و ملت از سایر اوضاع زمان هیچ چیزی آگاهی ندارد.

گفت در آغاز هر کار باید انجام آن‌را ملاحظه نمود.