بریده‌هایی از کتاب دام نبوغ

به گفتهٔ ویلیام جیمز، روان‌شناس بزرگ قرن نوزدهم، «بسیاری از افراد در این خیال‌اند که می‌اندیشند، حال‌آنکه صرفاً پیش‌داوری‌هایشان را سر هم می‌کنند».

نه‌تنها هوش عمومی و تحصیلات دانشگاهی نمی‌تواند ما را از خطاهای مختلف شناختی در امان بدارد، بلکه افراد باهوش نسبت به انواع خاصی از افکار احمقانه آسیب‌پذیرترند. مثلاً افراد باهوش و فرهیخته کمتر از دیگران از اشتباهات خود درس می‌گیرند یا از دیگران مشورت می‌خواهند. هنگامی هم که مرتکب اشتباه می‌شوند، قادرند برای توجیه عمل خود استدلال‌های مفصلی سر هم کنند که دست‌آخر موجب می‌شود نسبت به دیدگاه‌های خود سرسختی بیشتری نشان دهند. از همه بدتر، به نظر می‌رسد که آن‌ها «نقطهٔ کور تعصب» گسترده‌تری دارند، به این معنی که کمتر قادر به تشخیص خلأها و ناکارآمدی‌های موجود در منطق خود هستند.

اعتمادبه‌نفس کاذب و خشک‌اندیشی نقطهٔ آغازینِ افتادن افراد متخصص در دام خطاست.

اگر رانندگی بلد باشید، اتومبیلِ سریع‌تر می‌تواند شما را سریع‌تر به مقصدتان برساند. اما اسب بخار بیشتر و موتور قوی‌تر تضمین نمی‌کنند که با ایمنی و خیال راحت به مقصد خود برسید. بدون دانش رانندگی و تجهیزات مناسب -همچون ترمز، فرمان، سرعت‌سنج، قطب‌نما و نقشه‌ای مناسب- خودروِ پرشتاب ممکن است شما را صرفاً دور خودتان بچرخاند یا با خودروهای مقابل سرشاختان کند. و دراین‌صورت، هرچه موتور سریع‌تری روی خودرو سوار باشد، خطر هم بیشتر خواهد بود. هوش هم دقیقاً به همین منوال می‌تواند به شما در یادگیری و فراخوانی حقایق و پردازش سریع اطلاعات پیچیده کمک کند، اما برای بهره‌گیری صحیح از قدرت مغز نیز به کنترل و توازن نیاز دارید، چراکه، در غیاب آن، هوش بیشتر می‌تواند موجب سوگیری بیشتر در افکارتان شود.

پیشرفت‌نکردن آزمون‌های هوش در این سال‌ها مثل این است که پزشکان هنوز از داروهای منسوخ قرن نوزدهم برای معالجهٔ بیماری‌های کشنده استفاده کنند. او به من گفت «ما در زمینهٔ سنجش هوش هنوز در سطح استفاده از جیوه برای درمان سفلیس هستیم، به‌گونه‌ای‌که امروزه آزمونی مثل استعداد تحصیلی تعیین می‌کند چه کسانی وارد دانشگاه‌های خوب شوند و بعد شغل‌های خوب نصیب چه کسانی شود، اما نتیجه‌اش می‌شود یک مشت تکنسین ماهر که از عقل سلیم بی‌بهره‌اند».

«دانشمندان، به‌خصوص هنگامی‌که رشتهٔ تخصصی خود را رها می‌کنند، درست به اندازهٔ افراد معمولیْ کله‌خراب و غیرمنطقی می‌شوند و هوش عجیب و سرشار آن‌ها صرفاً سوگیری‌هایشان را خطرناک‌تر می‌کند»

انعطاف‌پذیری یکی از قربانیان شهود بالاست: ممکن است افراد خبره آن‌قدر به طرح‌واره‌های رفتاری موجودشان تکیه کنند که قادر به پذیرش تغییر نشوند.

همهٔ ما می‌توانیم عاقلانه‌اندیشیدن را به خود بیاموزیم.

باورهای ما در ابتدا از نیازهای عاطفی‌مان ناشی می‌شود و پس‌ازآن است که عقل برای توجیه و عقلانیت‌بخشی به احساساتمان وارد عمل می‌شود، فارغ از اینکه این احساسات چقدر عجیب‌وغریب باشند.

یکی از عناصر هوش خلاق که به ما امکان می‌دهد به نتایج و خروجی‌های بدیل یک رویداد بیندیشیم یا لحظه‌به‌لحظه خود را در موقعیت دیگری تصور کنیم. این سبک تفکر یعنی استعداد پرسیدن سؤالاتی مثل «چه می‌شود اگر...؟» و، بدون آن، ممکن است در مواجهه با چالش‌های غیرمنتظره درمانده شوید.

بسیاری از مردم از پرواز با هواپیما بیش از رانندگی دلشوره دارند، زیرا گزارش‌ها از سوانح هوایی اغلب بسیار هیجان‌انگیز و باآب‌وتاب بیشتر منتشر می‌شود، حال‌آنکه میزان تصادف با خودرو و حوادث جاده‌ای بسیار بیشتر است.

نلسون ماندلا می‌گوید، «اگر با کسی با زبانی که می‌فهمد صحبت کنی، حرف‌های تو در سر او می‌نشیند. اگر با او با زبان خودش صحبت کنی، حرف‌هایت در قلبش می‌نشیند».

«اگر ذهن ثابت‌اندیشی دارید، همیشه در تلاشید تا بفهمید در دنیایی که همه رده‌بندی شده‌اند در کجای سلسله‌مراتب قرار دارید. اگر بالانشین باشید، دلتان نمی‌خواهد از آنجا پایین بیفتید یا به زیر کشیده شوید؛ بنابراین هر نشانه یا موردی مبنی بر اینکه چیزی را نمی‌دانید -یا اینکه کس دیگری بیشتر از شما می‌داند- در نظرتان تهدیدی در مقابل موقعیتتان است. بنابراین، برای محافظت از جایگاه خود، بیش‌ازحد تدافعی می‌شوید. شما نظرات دیگران را با این عقیده که "من بهتر می‌دانم، بنابراین مجبور نیستم به حرف‌های شما گوش کنم" نادیده می‌گیرید».

جاناتان سوییفت، نویسندهٔ قرن هجدهم، در مقاله‌ای دربارهٔ انتشار سریع دروغ‌های سیاسی می‌نویسد، «دروغ مثل مرغی تیزپرواز اوج می‌گیرد و حقیقت در پی آن لنگان‌لنگان می‌رود».

تا زمانی‌که سرزنده و سبز باشید، رشد می‌کنید. اما به‌محض اینکه رسیده شوید، شروع به پوسیدگی و گندیدگی می‌کنید

در سطح فردی، این خطاها می‌تواند بر سلامت، رفاه و موفقیت حرفه‌ای افراد تأثیر بگذارد. چنین خطاهایی در دادگاه‌ها به نقض جدی عدالت و زیرپاگذاشتن آن می‌انجامد. شاید به همین دلیل باشد که پانزده درصد از همهٔ تشخیص‌ها در بیمارستان‌ها اشتباه است، به‌طوری‌که میزان مرگ‌ومیر ناشی از این اشتباهات بیشتر از بیماری‌هایی مثل سرطان پستان است. این خطاها در تجارت نیز به ورشکستگی و تباهی ختم می‌شود. (۲) اکثریت قریب به اتفاق این اشتباهات را نمی‌توان به فقدان دانش یا تجربه نسبت داد، بلکه به نظر می‌رسد حاصل عادت‌های ذهنی خاص و معیوبی هستند که زاییدهٔ هوش بالاتر، تحصیلات بیشتر و تخصص حرفه‌ای بیشتر است. چنین خطاهایی می‌تواند فضاپیماها را ساقط کند، بازارهای سهام را قرمزپوش کند و موجب شود که رهبران دنیا خطرات جهانی مانند تغییرات آب‌وهوایی را نادیده بگیرند.

«بهره‌مندی از ذهنی خوب کافی نیست؛ مهم‌ترین چیز به‌کارگیری درست آن است. بزرگ‌ترین ذهن‌ها، علاوه بر بزرگ‌ترین فضیلت‌ها، ممکن است مرتکب بزرگ‌ترین رذایل هم بشوند. آن‌ها که آهسته اما پیوسته به پیش می‌روند، اگر همواره مسیر صحیح را طی کنند، بیشتر از عجولان به مقصد نزدیک می‌شوند».

بلکه نتایج تحقیقات اخیر حاکی از آن است که بیشتر ما خیال می‌کنیم که تجربه و تخصصْ ما را از خطا مصون می‌کند.

وقتی گردونهٔ شانس را می‌چرخانید، شما از آن گردونه باهوش‌تر نیستید!

درواقع، داستان زندگی شخصی ترمن نشان می‌دهد که یک نابغهٔ بزرگ چگونه ممکن است در اثر تکبر، تعصب، و عشق، به وضعیت فلاکت‌باری بیفتد.

هرچه بیشتر کسی را ببینیم، برایمان آشناتر می‌شود و این امر باعث می‌شود که این فرد برای ما قابل‌اعتمادتر باشد. (۱۴) مواجههٔ مکرر سبب می‌شود که یک آدم دروغگو در نظر ما «متخصص» جلوه کند و نظر یک نفر را به حساب دیدگاه جمع بگذاریم.

دروغ مثل مرغی تیزپرواز اوج می‌گیرد و حقیقت در پی آن لنگان‌لنگان می‌رود

بزرگسالان خیال می‌کنند که، پس از اتمام درس و دانشگاه، به اوج قدرت فکری خود رسیده‌اند. درواقع، همیشه در گوش ما خوانده‌اند که پس از این دوره باید انتظار کاهش قوای ذهنی خود را داشته باشیم. اما مطالعه روی خرد بر پایهٔ شواهد نشان می‌دهد که همهٔ ما می‌توانیم فارغ از سن‌وسالمان روش‌های جدید تفکر را یاد بگیریم. صرف‌نظر از اینکه چند سال داریم و تخصصمان چیست و اینکه دانشمند ناسا هستیم یا یک بچه‌محصل، همهٔ ما می‌توانیم با ابزار بینش، موشکافی و فروتنی از ظرفیت ذهن خود بهره‌مند شویم.

پرکینز دریافت که دانشجویانی که از دیگر هم‌دانشگاهی‌های خود باهوش‌ترند دیدگاه‌های جایگزین و بدیل‌ها را در نظر نمی‌گیرند.

به‌طور کلی، ما به افرادی که با سرعت فکر و عمل می‌کنند احترام می‌گذاریم و «کندی» را مترادف با حماقت در نظر می‌گیریم.

البته دنیای اینترنت پر از آدم‌هایی با دیدگاه‌های بی‌پایه‌واساس است، اما ما انتظار نداریم طالع‌بین‌ها و منکران ایدز نمایندهٔ اوج دستاوردهای فکری باشند. نام کامل کری کری مولیس است. او نه یک نظریه‌پرداز کم‌اطلاع توطئه، بلکه دانشمندی است که برندهٔ جایزهٔ نوبل است و از این لحاظ هم‌ردیف افرادی چون ماری کوری، آلبرت انیشتین و فرانسیس کریک است.

نه‌تنها هوش عمومی و تحصیلات دانشگاهی نمی‌تواند ما را از خطاهای مختلف شناختی در امان بدارد، بلکه افراد باهوش نسبت به انواع خاصی از افکار احمقانه آسیب‌پذیرترند. مثلاً افراد باهوش و فرهیخته کمتر از دیگران از اشتباهات خود درس می‌گیرند یا از دیگران مشورت می‌خواهند. هنگامی هم که مرتکب اشتباه می‌شوند، قادرند برای توجیه عمل خود استدلال‌های مفصلی سر هم کنند که دست‌آخر موجب می‌شود نسبت به دیدگاه‌های خود سرسختی بیشتری نشان دهند. از همه بدتر، به نظر می‌رسد که آن‌ها «نقطهٔ کور تعصب» گسترده‌تری دارند، به این معنی که کمتر قادر به تشخیص خلأها و ناکارآمدی‌های موجود در منطق خود هستند.

در نتیجهٔ این فرهنگ، ممکن است تیمی متشکل از افراد فوق‌العاده باذکاوت داشته باشید که تصمیمات کاملاً سفیهانه می‌گیرند. پیامدهای چنین مسئله‌ای جدی است. در سطح فردی، این خطاها می‌تواند بر سلامت، رفاه و موفقیت حرفه‌ای افراد تأثیر بگذارد. چنین خطاهایی در دادگاه‌ها به نقض جدی عدالت و زیرپاگذاشتن آن می‌انجامد. شاید به همین دلیل باشد که پانزده درصد از همهٔ تشخیص‌ها در بیمارستان‌ها اشتباه است، به‌طوری‌که میزان مرگ‌ومیر ناشی از این اشتباهات بیشتر از بیماری‌هایی مثل سرطان پستان است. این خطاها در تجارت نیز به ورشکستگی و تباهی ختم می‌شود.

به باور این دانشمندان، این دسته مهارت‌ها نمایانگر نوعی هوش عمومی و ذاتی هستند که زیربنا و شالودهٔ انواع یادگیری، خلاقیت و توانایی حل مسئله و تصمیم‌گیری را تشکیل می‌دهند. با این استدلال، آموزش و تحصیل علوم نیز بر بنیان این قدرت «طبیعی» مغزی ساخته می‌شود و ما را به دانش تخصصی‌تر در زمینه‌های هنری، علوم انسانی و علوم تجربی می‌رساند که برای بسیاری از حرفه‌ها اهمیت دارد. پس بر اساس این قاعده هرچه باهوش‌تر باشید قدرت قضاوتتان نیز بالاتر می‌رود.

والری تیبریوس فیلسوف، «مجموعهٔ مهارت‌ها، خصلت‌ها و سیاست‌هایی که ما را یاری می‌کند تا آنچه را برای زندگی مفید است درک کرده و در آن تأمل کنیم و به ما کمک می‌کند تا در بهترین راه برای دستیابی به این موارد قدم برداریم».