بریده‌هایی از کتاب سیره تربیتی پیامبران؛ حضرت ابراهیم (ع)

«چرا ائمه علیهم‌السلام از ابتدای تولد، این مقامات را دارند؟». علت، این است که آن سیر و رشتهٔ پاک، هیچ‌گاه پاره نشده و همیشه محفوظ مانده است. تا قدرت رهبری و امامت تمامی هستی و بندگان خدا را بدون هیچ کاستی به عهده بگیرند

نگاه موحدانه در آن نه یأس از نبودن اسباب ایجاد می‌شود و نه غفلت از خدا در بودن اسباب که «کنْ لِمَا لاَ تَرْجُو أَرْجَی مِنْک لِمَا تَرْجُو» به آنچه امید نداری و اسبابش به ظاهر فراهم نیست در دستگاه الهی امیدوارتر باش تا آن چیزی که همه علل و اسبابش را فراهم می‌بینی، زیرا اسباب هم با عنایت او سببیت دارند.

یت‌الله حسن‌زادهٔ آملی به نقل از استادشان، آیت‌الله سید محمدحسن الهی طباطبایی رحمه‌الله (برادر علامه طباطبایی رحمه‌الله) که از استادش سؤال کردند: شما چه کردید که چشم ملکوتی‌تان باز شد؟ استاد ایشان می‌فرمایند: من از شما تعجب می‌کنم که با خود چه کردید که نمی‌بینید؟! یعنی اصل، دیدن است و اگر کسی نمی‌بیند، باید به‌دنبال علت بگردد.

خدا انسان را بسیار محتاج خلق کرد تا اگر برخی از حوائج، او را متوجه این ارتباط نکرد، حاجت‌های دیگرش او را به این ارتباط بکشانند.

خدای متعال به ما فرموده است از من بخواهید، و اصرار هم بکنید؛ اما راضی به نتیجه باشی

استغفارها و تضرعات معصومان علیهم‌السلام به این معنا نیست که آنها - نعوذبالله - مرتکب گناهی شده‌اند و حالا به‌این‌صورت گریه و استغفار می‌کنند که آن گناه پاک شود؛ بلکه این تقاضاها و دعاها مربوط به جانب حاجت است؛ یعنی در وجود هر انسانی امکان گناه هست. آن بزرگواران این امکان و زمینه را که می‌دیدند، به گریه و توبه و استغفار روی می‌آوردند. به‌خصوص به‌دلیل اینکه مقام عصمت را دارا بودند، از دست‌دادن این مقام برای آنها بسیار ناگوار می‌آمد. اگر خداوند مقامی را به بنده‌ای اعطا می‌کند، سبب نمی‌شود که نیاز آن بنده به خداوند متعال از بین برود؛ بلکه خود را فقیرتر و محتاج‌تر از سایر بندگان به الطاف الهی می‌بیند. هرکس حاجت‌مندتر است، خداوند به او بیشتر عطا می‌کند. بنابراین این گریه‌ها و دعاها منافاتی با عصمت ندارد.

عنی راه رسیدن به حقیقت بیت‌الله، زیارت امام علیه‌السلام است. اینکه امیرالمؤمنین علیه‌السلام در کعبه متولد می‌شود، به این معناست که باطن کعبه را باید در امام جست‌وجو کرد

در روایتی آمده است: «وقتی کسی در خانه‌اش وضو می‌گیرد و به‌سمت مسجد حرکت می‌کند، خداوند می‌فرماید: این زائر من است و اکرام زائر من بر عهده خود من است». اگر دست ما از کعبه کوتاه است و نمی‌توانیم هر روز به آن مکان مقدس مشرّف شویم، خداوند مسجد را نماد مسجدالحرام قرار داده تا رابطه خود را با خداوند حفظ کنیم.

اید باور داشته باشیم که احکام الهی، فقط ظاهری نیستند و هر حکمی دورنما و تنزل‌یافتهٔ حقیقتی است. حجت‌های خدا آن حقایق بلند معنوی را در قالب الفاظ درآورده، برای ما بیان می‌کند. حتی مستحبات و مکروهات نیز همین‌گونه‌اند. برخی از بزرگان می‌فرمودند: هنگام اذان، به این نکته توجه کنید که موذّن، همانند بلندگویی است که ندای خداوند را منعکس کرده و شما را دعوت می‌کند. وقتی ما به‌سوی نماز می‌رویم و این ندا را اجابت می‌کنیم، هرچند که اجابتِ ظاهری است، اما همین اجابت، مرتبه‌ای از مراتب اجابت حقیقی است.

اگر ذهن کودک به علت‌ها و جواب‌های نزدیک قانع شود، یا والدین برای او توجیهات ساده‌ای را بیان کنند که مانع از ادامه‌یافتن سؤالات او شود، رشتهٔ پرسش‌های او قطع می‌شود و به‌تدریج به همان عادت‌ها و تکرارها بسنده می‌کند. بی‌حوصلگی یا کم‌توجهی والدین نسبت به این سؤالات، باعث می‌شود که سیر فطریِ کودک که قرار بود او را به جلو حرکت دهد، متوقف شود یا به‌دلیل جواب‌های اشتباه، از مسیر درست خارج گردد.

در زندگی ما نیز باید کسی پیدا شود که ما را تکان دهد و نظام عادت‌های ما را بر هم بزند. بسیاری از عادت‌ها هستند که حتی احتمال خلاف آن را هم نمی‌دهیم؛ یعنی اصلاً نمی‌دانیم که فلان‌کار، ممکن است اشتباه باشد. قرآن درباره روز قیامت می‌فرماید: إِذَا الشَّمْسُ کوِّرَتْ (آنگاه که خورشید تاریک شود). در قیامت، تمام اشیاء ضد آثار خود را بروز می‌دهند. چنان‌که خورشید، تاریک می‌شود و آب، می‌سوزاند و کوه راسخِ سخت، مثل پنبه زده می‌شود و... که نشان می‌دهد این آثار، آثار ذاتی آنها نیست؛ زیرا در غیر این صورت، جداشدنی نبودند. بنابراین ما نباید به صدور این ظهور و بروزها عادت کنیم و این ظهورها را از خود اشیاء بدانیم؛ یعنی در نظام هستی، با اینکه باید به علل و اسباب توجه کنیم، اما نباید به آنها اکتفا نموده، متوقف شویم.

حضرت ابراهیم علیه‌السلام با این نگاه می‌فرمود که تو به‌دنبال چیز باقی هستی؛ پس به چیز فانی و آفل دل نبند. اما نمی‌فرماید که سایر محبت‌ها را نداشته باش. محبت‌کردن و دوست‌داشتن پدر، مادر، فرزند و همسر لازم است؛ اما اینها باید انسان را به آن محبتِ باقی برسانند. اینکه به چیزی دل ببندی و دل و عقلت را کاملاً به آن گره بزنی، اشتباه است.

هستم و من شما را بی‌نیاز می‌کنم و در کارتان گشایش ایجاد می‌کنم؛ اما ما به قولی که فلان‌دوست ثروتمندمان به ما داده و یا اسباب را مهیا می‌بینیم، بیشتر اعتماد داریم. این، همان بتی است که با دست خود تراشیدیم

(هرکس به گوینده‌ای گوش فرا دهد، درواقع او را پرستیده است. پس اگر گوینده از خدای متعال می‌گوید، او خدا را پرستیده است؛ و اگر گوینده از طرف شیطان سخن می‌گوید، او شیطان را پرستیده است

شیطان در اینجا دو کار مهم انجام می‌دهد: اول، ارزش‌های جدی را تبدیل به شوخی می‌کند؛ یعنی وقتی مسئله‌ای شوخی شد، هنگامی که انسان آن را می‌شنود، با حالت خنده از آن عبور می‌کند و دیگر تأثیری در وجود او نخواهد گذاشت. یعنی به‌محض اینکه خنده اتفاق افتاد، عبور از آن مسئله هم اتفاق می‌افتد و درنتیجه مانع از توجه به آن خواهد شد. دومین مأموریت شیطان در اینجا، تبدیل ضد ارزش‌ها (ارزش‌های منفی) به عادت است، تا به‌طور کلی درباره ارزش‌های مثبت، فکر و تأملی نشود.

هر کسی که خود را به خدا متصل کند، هیچ‌گاه دچار خسران نمی‌شود.

اگر خطورات نفسانی و شیطانی در قلب انسان‌ها وارد نمی‌شد، و این‌قدر اوقات خود را به کارها و سخنان بیهوده نمی‌گذراندند،

در چنین حالاتی است که اضطرار ایجاد می‌گردد و اجابت دعا نزدیک می‌شو

خدای متعال به‌دلیل جمعیت و قدرت کم مسلمانان، اجازه جنگ را به آنها نداد و بلکه آنها را به اقامه نماز امر کرد. این نشان می‌دهد که اقامه نماز، انسان را برای جهاد آماده می‌کند؛ یعنی پیش‌نیاز است. وقتی مسلمانان در مسجد با هم مرتبط می‌شوند، کمک می‌کند تا صف واحدی را برای جنگ با دشمن تشکیل دهند؛ یعنی نماز جماعت، جلوه‌ای از صفوف متحد مسلمین در برابر مشرکان است. درحقیقت، این صفوف هم برای رابطه با خداست و هم ایجادکنندهٔ ارتباط‌های اجتماعی است. نماز جماعت، مقدمهٔ رسیدن به اقامه نماز اس

انبیا در اوج نقطهٔ کمالی‌شان، هر کدام ظهوری از ظهورات انسان کامل محمدی و نیز انگشت اشاره و آیه‌ای برای شناخت خداوند متعال و شناخت جلوهٔ تمام و خلیفهٔ مطلق او هستند. درنتیجه، شناخت انبیا و اوصیای الهی، مقدمه‌ای برای شناخت رسول گرامی اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله و اوصیای ایشان علیهم‌السلام است. هرچه در این معرفت، جامع‌تر و عمیق‌تر شویم، به معرفت جلوهٔ اتم خلیفهٔ الهی نزدیک‌تر خواهیم شد.

وعدهٔ الهی به تکرار تمام سنت‌های پیشین، در امت خاتم می‌تواند فرصتی را ایجاد کند که با تبیین زندگی و حوادث امت‌های گذشته و نحوهٔ برخورد صحیح انبیا در رفع مشکلات، انسان مسلمان عمری طولانی به وسعت تاریخ انسانی بیابد و با آمادگی کامل حوادث را پیش‌بینی کند و راه برون‌رفت صحیح از آنها را تشخیص دهد و با عبرت از سرگذشت کسانی که انتخاب غلط کرده‌اند، از تکرار عمل غلط آنها و ابتلا به سرگذشت ذلت‌بارشان مصون و محفوظ بماند.

انبیا و اولیای الهی انسان‌های تأثیرگذار و زندهٔ عندالله هستند، و محبت به آنها محبت به خداوند است و هدایتگری ایجاد می‌کند. محبت به آنها مانند وزنه‌های تمرینی است که انسان را برای بالا بردن وزنهٔ محبت اولیای محمدیین علیهم‌السلام آماده می‌کند و به‌دنبال آن آمادگی برای محبت الهی محقق می‌شود. گفت‌وگوی نبی گرامی اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله در معراج با پیامبران و اشتیاق و محبت آنان به رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله اشاره‌ای به این معناست.

روزی یکی از یاران امام صادق علیه‌السلام خدمت ایشان رسید و چنین گفت: «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ کمَا صَلَّیْتَ عَلَی إِبْرَاهِیمَ»؛ (خدایا، بر محمد و آل محمد صلی‌الله‌علیه‌وآله درود فرست؛ همان‌گونه که بر ابراهیم علیه‌السلام درود فرستادی). امام علیه‌السلام به او فرمود: باید این‌طور بگویی: «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ کأَفْضَلِ مَا صَلَّیْتَ وَ بَارَکتَ عَلَی إِبْرَاهِیمَ وَ عَلَی آلِ إِبْرَاهِیمَ إِنَّک حَمِیدٌ مَجِیدٌ»؛ (خدایا، بر محمد و آل محمد صلی‌الله‌علیه‌وآله درود فرست؛ همانند برترین درود و برکتی که بر ابراهیم علیه‌السلام و آل او فرستادی؛ که به‌راستی تو ستوده و ارجمندی). امام صادق علیه‌السلام با این بیان می‌خواهند همین را به ما بفهمانند که حضرت ابراهیم علیه‌السلام با اینکه مقامات بسیاری را درک کرده و پدر پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله محسوب می‌شود، اما شأنی از شئون رسول‌الله صلی‌الله‌علیه‌وآله است.

علامه طباطبایی رحمه‌الله در تفسیر شریف المیزان می‌فرماید: «و الآیات فی الحقیقة بیان لمصداق کامل من القیام بدین الفطرة و الانتهاض لنشر عقیدة التوحید»؛ آیاتی که درباره حضرت ابراهیم علیه‌السلام نازل شده است، برای بیان مصداقی کامل از قیام به دین فطرت، و نشر توحید است. به عبارت دیگر، در میان انبیا، ابراهیم خلیل علیه‌السلام، پس از رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله، در نشر توحید بی‌نظیر بوده و مظهر تامّ آن در بین انبیا به‌شمار می‌رود.

مشاهده عظمت ایشان، ما را برای شناخت بهتر عظمت رسول اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله که فطرت کامل است، بسیار کمک می‌کند.

در روایت آمده است: «خداوند روزیِ حضرت ابراهیم علیه‌السلام را در انگشت شست او قرار داده بود و او از انگشتانش شیر می‌مکید». البته این امر، از خداوند قادر، عجیب نیست؛ خدایی که از سنگ‌های سخت، آب را به جریان می‌اندازد یَتَفَجَّرُ مِنْهُ الْأَنْهَارَُ (از آنها، نهرها می‌جوشد)؛ خدایی که رزق کودک را با آن پیچیدگی خاص، در رحم مادر تأمین می‌نماید. بی‌شک چنین پروردگاری این قدرت را نیز دارد که برای کودکی، از انگشتانش شیر جاری نماید.

کودکی که همیشه درباره مسائل پیرامونش سؤال می‌کند، فطرتش زنده و فعال است؛ چراکه به‌دنبال علت‌هاست. برخی پدر و مادرها نسبت به سؤالات فرزندشان کم‌توجه و بی‌حوصله هستند، و آنها را سرکوب می‌کنند. آنان باید به این نکته توجه کنند که اگر پاسخ صحیحی به این پرسش‌ها ندهند، کودکِ خود را در پاسخ‌گویی به فطرتش به اشتباه انداخته‌اند؛ زیرا خداوند است که نظام سؤال‌کردن را در وجود کودک قرار داده.

وَ أَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوک رِجَالًا وَ عَلَی کلِّ ضَامِرٍ یَأْتِینَ مِنْ کلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ (و در میان مردم برای حج بانگ زن؛ تا پیاده و سوار بر هر شترِ باریک‌اندام [چابک و چالاک] که از هر راه دور می‌آیند، به‌سوی تو آیند). خداوند در این آیه، از کلمه «یَأْتُوک» استفاده کرده. به ابراهیم علیه‌السلام می‌فرماید: اگر ندای حج بدهی، مردم «به‌سوی تو» می‌آیند و نمی‌فرماید «به‌سوی کعبه». یعنی حقیقت و روح کعبه، ابراهیم علیه‌السلام است؛ رفتن به حج، رفتن به‌سوی ولیّ و امام است و الآن نیز که حجاج به‌سوی بیت‌الله می‌روند، درحقیقت، به‌سوی امام زمان، حضرت ولی‌عصر عجل‌الله تعالی فرجه‌الشریف می‌روند و دعوت او را اجابت می‌کنند و بر محور ولایت گرد می‌آیند.

وَ اذْکرْ فِی الْکتَابِ إِبْرَاهِیمَ إِنَّهُ کانَ صِدِّیقًا نَبِیًّا (و در این کتاب، [سرگذشتِ] ابراهیم را یاد کن. به‌یقین او بسیار راستگو، و پیامبر بود.) این، وحی الهی به پیامبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله است. کلمه «صدّیق» به‌معنای شدت صدق است. یعنی بین گفتار و کردار، و ظاهر و باطن ابراهیم علیه‌السلام هیچ تفاوتی وجود ندارد؛ چراکه او فطرت مطلق است و آنچه را که بر زبان می‌آورَد بیان همان فطرت الهی است

هنگامی که یکی از اولیای خدا می‌بیند که مردم، سرگرم معلول‌های بی‌فایده دنیایی هستند و از علت اصلی که خداوند متعال است و به شدت به آن محتاجند، غافلند، بسیار حسرت می‌خورد. اسبابی که در دنیا در مسیر زندگی ما قرار گرفته‌اند، با اجازه خداوند بوده، نه با اختیار خودشان؛ اما ما آنها را اصل قرار می‌دهیم، و - نعوذ بالله - خدا را فرع! چشم ما دیگر خدا را نمی‌بیند و فقط به آنها توجه می‌کنیم.