بریده‌هایی از کتاب مشکل از کجا آغاز شد؟

وقتی در جامعه‌ای اوضاع عیب و ایراد پیدا می‌کند، به گونه‌ای که دیگر به هیچ نحوی نتوان به انکار یا پنهان کردن آن پرداخت، پرسش‌های گوناگونی مطرح می‌شود. یکی از پرسش‌های معمول در اروپای قاره‌ای دیروز و خاورمیانهٔ امروز، از این قرار است: «چه کسی این بلا را به سرما آورد؟» پاسخ به چنین پرسشی کلیشه‌ای معمولاً عبارت است از این که تقصیر را به گردن سپر بلاهای خارجی و داخلی ــ خارجیان یا اقلیت‌های داخلی ــ اندازند.

ایران، به‌دور از عرصهٔ عمدهٔ نبرد در اروپا و نداشتن فرصت و مهارت در این مرحله نسبت به ترک‌ها در برانگیختن قدرت‌های اروپایی علیه یکدیگر توانایی کم‌تری داشت و روزگار بدتری را می‌گذراند.

برای مسلمانان، مسیحیت و به طریق اولی هر آن‌چه با آن پیوند داشت، شناخته شده، آشنا و بی‌اهمیت بود. مسیحیت و یهودیت پیش درآمد اسلام، با کتاب‌های مقدسِ آکنده از آیات اصیل آسمانی، اما ناقص و تحریف شده به دست نگاهبانان ناسزاوار، تلقی می‌شد و از این‌رو بود که واپسین دین کامل و آسمانی یعنی اسلام جایگزین آن شد.

در زمان‌های قدیم، همچنان که یک مورخ ترک خاطرنشان کرده: «جریان دانش به دیوارهٔ ادبیات و فقه برخورد می‌کرد. (۱۰)» لیبرالیسم شوق‌انگیز و خوشبینانهٔ قرن نوزدهم منفذی در این دیواره گشود که از میان آن اندیشه‌های جدید، ابتدا به‌صورت قطره‌قطره و سپس سیل‌وار، به سوی نخبگان تنگ‌اندیش مسلمان سرازیر شد.

از نظر مسلمانان سنتی، مفهوم مخالف استبداد نه آزادی، که عدالت بود. عدالت در این بستر لزوماً به‌معنای دوچیز بود: این که حکمران نه به‌زور و غصب که به‌حق بر سریر قدرت نشسته باشد، و این که وی بنا بر قانون خدا، یا دست‌کم بر طبق اصول شناخته شدهٔ اخلاقی و حقوقی حکومت کند.

از نظر مسلمانان سنتی، مفهوم مخالف استبداد نه آزادی، که عدالت بود. عدالت در این بستر لزوماً به‌معنای دوچیز بود: این که حکمران نه به‌زور و غصب که به‌حق بر سریر قدرت نشسته باشد، و این که وی بنا بر قانون خدا، یا دست‌کم بر طبق اصول شناخته شدهٔ اخلاقی و حقوقی حکومت کند.

برای یک غربی دشوار است که اهمیت این تغییر را در جامعه‌ای دریابد که به نفرت از بربرهای کافر در ورای مرزهای تمدنی‌اش خو کرده است. حتی سفر به خارج هم مکروه بود؛ و اصولاً فکر درس خواندن زیر نظر آموزگاران کافر غیرقابل تصور می‌نمود.

«آقا» در زبان ترکی، به‌معنای «برادر بزرگ‌تر» است.

در غرب، شخص در بازار پول درمی‌آورد و از آن برای خرید کردن یا نفوذ کردن در لایه‌های قدرت استفاده می‌کند. اما، در شرق شخص قدرت را تسخیر و از آن برای درآوردن پول بهره‌برداری می‌کند. اخلاقاً تفاوتی بین این دو کردار نیست، اما تأثیر آن‌ها بر اقتصاد و سازمان سیاسی جامعه بسیار متفاوت است.

طبق قانون و سنت اسلامی، سه گروه از مردم از اصل کلّی برابری حقوقی و مذهبی برخوردار نبودند: غیرمؤمنان، بردگان، و زنان.

اکنون، نسبت بین مسیحیت و اسلام در عرصهٔ علم روندی معکوس یافت. آن‌ها که پیش‌تر شاگرد بودند، به آموزگار و آن‌هایی که استاد بودند به شاگرد تبدیل شدند. آن‌ها تا همین اندازه میل داشتند که محصولات علمی کفّار را در عرصهٔ رزم و پزشکی اقتباس کنند. یعنی، آن عرصه‌هایی که پیروزی و شکست و زندگی و مرگ را رقم می‌زدند. اما معلوم شد که پذیرش یا حتی شناسایی شالودهٔ فلسفی و بستر اجتماعی ـ سیاسی این دستاوردهای علمی دشوارتر است.

مذاهب قدیمی‌تر بشری همگی مرتبط ــ و به یک معنا جزئی از ــ قدرت، چه از ناحیهٔ قبیله، شهر، یا شاه بودند. نیایش نمادی قابل رؤیت از هویت و وفاداری گروهی بروز می‌داد؛ ایمان ضمانت اجرایی برای حکمران و قوانین وی فراهم می‌آورد.

اصطلاحاتی چون روحانیت یا رهبانیت را نمی‌توان به‌درستی در مورد مردان مذهبی مسلمان به کار برد. این‌ها به‌مرور زمان و در تمرّد از سنت و احکام اولیه، حرفه‌ای و به‌معنایی جامعه‌شناختی، روحانی شدند. آن‌ها به‌معنای الهی آن روحانی نشدند. اسلام هیچ‌گونه انتصاب شرعی، آیین و رسوم مذهبی، میانجی‌گرایی کشیشانه بین مؤمن و خداوند را به رسمیت نمی‌شناسد. اصطلاح روحانی به‌عنوان آموزگار، راهنما و پژوهشگر الهیات و قانون، اما نه کشیش، درک می‌شود.

حتی می‌توان گفت که راست‌آیینی و ارتداد، در معنای مسیحی آن که توسط مقام مذهبی مشخصی تعریف می‌شد، وجود ندارد. در اسلام هرگز چنان مقامی و در نتیجه چنان تعریفی وجود نداشته است.

عرفی‌گرایی در عالم مسیحی، تلاشی در جهت حل و فصل مبارزهٔ طولانی و ویرانگر کلیسا و دولت بود. جدایی پذیرفته شده در انقلاب‌های فرانسه و آمریکا و دیگر کشورها در پی این دو به‌منظور جلوگیری از دو مسئله طرح شد: بهره‌برداری دولت از مذهب برای تحکیم و گسترش اقتدار خود؛ و استفادهٔ روحانیت از قدرت دولتی برای تحمیل آموزه‌ها و حاکمیت خود بر دیگران.

میزان مسافت پیموده شده در مسافرت بر اساس اندام انسانِ در حرکت سنجیده می‌شد. اصطلاح فرسخ در ایران قدیم که به یونانی پاراسانگ نامیده می‌شود، بنا بر تعریف عبارت بود از مسافتی که شخص می‌تواند در یک‌ساعت پیاده طی کند.

میزان مسافت پیموده شده در مسافرت بر اساس اندام انسانِ در حرکت سنجیده می‌شد. اصطلاح فرسخ در ایران قدیم که به یونانی پاراسانگ نامیده می‌شود، بنا بر تعریف عبارت بود از مسافتی که شخص می‌تواند در یک‌ساعت پیاده طی کند.

در روزگار امپراتوری عثمانی سازشی در این زمینه حاصل شد، از این قرار که روز به ۲۴ ساعت مساوی تقسیم می‌شد، اما حساب آن طبق سنت قدیمی از برآمدن خورشید نگه داشته می‌شد. یعنی، ساعت‌ها باید هر روز تنظیم می‌شدند.

پنج نوبت نماز، شامل: ۱. پیش از پگاه و قبل از برآمدن خورشید؛ ۲. نماز نیمروز، یعنی زمانی که خورشید از سمت‌الرأس می‌گذرد؛ ۳. نماز عصر، یعنی زمانی که سایهٔ اشیا با ارتفاع خود آن‌ها یکی می‌شود؛ ۴. نماز مغرب، یعنی زمانی که خورشید در افق ناپدید می‌شود؛ و ۵. نماز شبانگاهی، پس از محو واپسین شعاع خورشید.

نظر می‌رسد که علم و موسیقی واپسین دژهای تمدن غرب‌اند که برخی غیرغربی‌ها درصدد برآمده‌اند در آن‌ها رسوخ کنند، اما در آن سرزمین‌ها، به‌ویژه در خاورمیانه، چنین اتفاقی نیفتاد.

عرب‌ها اکنون می‌توانستند ترک‌ها را که چندین قرن بر آن‌ها حکم رانده بودند، مقصر گرفتاری‌های شان جلوه دهند (۱)، ترک‌ها نیز می‌توانستند رکود تمدن خود را متوجه بار سنگین و بی‌جلای اعراب بدسابقه بدانند که انرژی خلاقهٔ ترک‌ها (!) را خشکانده و از حرکت انداختند. ایرانی‌ها هم می‌توانستند از دست رفتن شکوه باستانی خود را به‌یکسان بر سر اعراب، ترک‌ها و مغول‌ها آوار کنند.

برای ناظر غربی، که در مکتب نظر و عمل آزادی غربی آموخته شده، این کژی دقیقاً در نتیجهٔ فقدان آزادی ــ آزادی اندیشه از فشار و تلقین، آزادی پرس وجو و بیان؛ آزادی اقتصاد از فساد و سوء مدیریت گسترده؛ آزادی زنان از ستم مردان؛ و آزادی شهروندان از استبداد ــ به وجود آمده، که زیربنای بسیاری از مشکلات جهان اسلام را تشکیل می‌دهد. اما راه دموکراسی، همان‌طور که تجربهٔ غرب به‌روشنی نشان می‌دهد، طولانی و دشوار و پر از دام‌چاله و مانع است.