بریده‌هایی از کتاب دنیا تا دیروز

پیش از تولید غذا هیچ حکومتی پا نگرفته و این از حوالی هزارۀ نهم پیش از میلاد شروع شده و بعدتر هم کار به اینجا می‌کشد که دست‌کم هزاره‌ای باید بر این روند تولید غذا بگذرد تا جمعیت آن حکومت آن‌قدر انبوه شود که نیاز به دولت مرکزی پدید بیاید. اولین دولت‌ها در حدود ۳۴۰۰ سال پیش از میلاد در هلال حاصلخیز خاورمیانه تشکیل شد و در هزارۀ پس از آن، دولت‌های دیگری در چین، ماداگاسکار، آند، مکزیک و جاهای دیگر پدید آمدند و این روند ادامه یافت تا اینکه امروز همۀ جهان زیر پرچم دولت‌های مختلف قرار گرفته‌اند. حتی قارۀ خالی قطب جنوب هم امروز زیر نام هفت کشور مختلف قرار دارد.

یک جنبۀ دادوستد در جوامع سنتی وجود دارد که نمونه‌های آن را کمتر می‌توان در دنیای خودمان پیدا کرد. نام این الگو «انحصار قراردادی» است که در آن محصول خاصی در هر دو سوی دادوستد وجود دارد اما یک طرف آن را از شریک تجاری خود می‌گیرد تا روابط اقتصادی خود را با آن‌ها حفظ کند.

او تعریف می‌کرد که مشغول تماشای کودکانی بوده که یک خوشه موز داشتند و وقتی آن را تقسیم کردند به هر کدام یک دانه رسید. بعد دست به کار بازی مفرحی شدند که طی آن همه دایره نشستند و هر کدام موز خودش را نصف می‌کرد و یک نیم آن را می‌خورد و نیم دیگری را به کناری‌اش می‌داد. بعد دوباره همین نصفۀ موز را نیم می‌کردند و باز همان کار و نیم‌اش را خودشان می‌خوردند و یک‌چهارم مانده را به دست کناری. این دست‌به‌دست کردن تکه‌موزها آن‌قدر ادامه پیدا کرد که توی دست همه یک تکۀ کوچک ماند که انگار یک‌سی‌ودومِ موز اولی بود. این تکۀ آخر را که نصف نمی‌شد، همه خوردند و بازی تمام شد و این‌جوری بچه‌ها درست بزرگی از همیاری را آموختند و نه رقابت و سرکوفتن دیگری.

فرزندان مبلغان دینی که از گینۀ نو به امریکا و استرالیا برمی‌گردند و به مدارس شبانه‌روزی می‌روند، این تفاوت را با جان و پوست خود درک می‌کنند. یکی از همین بچه‌ها برایم گفت که خو گرفتن با این‌همه خودخواهی در میان بچه‌های امریکایی و فراموش کردن حس همیاری و همکاری که در میان کودکان گینه‌ای آموخته چقدر برایش دشوار است. از این می‌گفت که همیشه موقع بازی یا در کلاس درس، از اینکه برنده باشد و پیروزی به‌دست بیاورد، شرمسار می‌شود و یکبند نگاهش به دیگر رفقایی است که از او جا مانده‌اند.

دگرگونی از شکارگری به کشاورزی، همین یازده‌هزار سال پیش رخ داده و عمر نخستین دست‌افزارهای فلزی بیش از هفت هزار سال نیست. نخستین نشانه‌ها از حکومت مرکزی و نوشتار به بیش از ۵۴۰۰ سال پیش نمی‌رسند و درازای زندگی مدرن هم بسیار کمتر از این‌هاست و تازه فراگیر هم نبوده و از این رو می‌توان گفت که جوامع بشری بیشتر زندگانی خود را به شکل سنتی سپری کرده‌اند. خوانندۀ این کتاب خوراک خود را از دل مزرعه و حیات وحش به دست نمی‌آورد و جای آن خیلی راحت و عادی به فروشگاه می‌رود و ابزارهای فلزی را به یاری می‌گیرد و دیگر کاری به چوب و سنگ و استخوان سفت‌شدۀ حیوان ندارد. برایش وجود دولت و قانون و پلیس یک چیز ساده است و به همین سادگی هم می‌نویسد و هم این کتاب را می‌خواند. ولی باید یادمان باشد که این چیزهای عادی، همه تازه هستند و هنوز میلیاردها انسان در کرۀ زمین در دل یک جامعۀ تقریباً سنتی زندگی می‌کنند.

با دقت در این حد از اهمیت شبکۀ اجتماعی در جوامع سنتی، نکتۀ مهمی بر ما روشن می‌شود. ما در جوامع غربی امروزی بیشتر بر فردیت آدم‌ها تأکید داریم و این در امریکا از همه‌جا بیشتر است. آدم‌های اینجا با هدف به‌دست آوردن یک برد به یکدیگر رو می‌کنند و هدف سود جستن، حتی به قیمت ضرر دیگران است و ما نه‌تنها این کار مجاز می‌شمریم که دیگران را به انجامش تشویق هم می‌کنیم. به روابط کاری و تجارت نگاه کنید. همه در فکر بیشترین سود هستند و کاری به درونیات و احساسات دیگری که در سوی دیگر کار نشسته و بی‌گمان زیان دیده است ندارند. حتی بازی‌های کودکانۀ بچه‌های امریکایی هم معمولاً الگوی باخت و برد را دارند، چیزی که در جامعۀ سنتی گینۀ نو نمی‌بینید و بچه‌ها بیشتر با مشارکت هم کاری را می‌کنند و کسی برنده و بازنده نیست.

در نخستین حکومت‌های بشری و نظام‌های ریاستی بزرگ از مصر باستان گرفته تا تمدن اینکاها، رهبران سیاسی دست به دامان دین شدند و سازمان دقیقی برای آن پی ریختند که شخص شاه یا رئیس را به خدا مربوط کند یا حتی خود خدا بداند.

برقراری صلح و آرامش یکی از مهم‌ترین کارهایی است که یک حکومت باید از پس آن برآید. چنین خدمتی راه درازی را از ۵۴۰۰ سال پیش که نخستین حکومت‌ها در هلال حاصلخیز پدید آمدند تا به امروز پیموده است، روالی که تضادها و گرفت‌وگیرهای فراوان به خود دیده و در آن آدم‌ها به‌مرور پذیرفته‌اند که به میل و اکراه ـ و نه لزوماً به‌زور ـ از خیر برخی آزادی‌های فردی بگذرند و بر قدرت دولت‌ها گردن بگذارند و مالیات بدهند و از سویی زندگانی راحت و رامی برای مقامات دولتی و فرمانروایان فراهم کنند.

رابرت یازیرئیس سازمان قضایی ملت ناواهو که یکی از بزرگ‌ترین جوامع سرخپوستان امریکاست، این مسئله را چنین بیان می‌کند: «نظام داوری غربی در پی این است که روشن کند چه اتفاقی افتاده و چه کسی چکار کرده، ولی شیوۀ آشتی‌جویی ناواهویی به‌دنبال این است که روشن کند تأثیر این رخداد چه خواهد بود، چه کسی آسیب دیده، حال کنونی‌اش چیست و چه کنیم که از گزند این آسیب رهایی یابد؟»

کار کشتار نظامی در دنیای ما به یک فشردن دکمه بند است و سربازان دشمن خود را نمی‌بینند و احساسات آن‌ها درگیر کار نمی‌شود و کار را آسان‌تر انجام می‌دهند.

برای از بین بردن یک زبان لازم نیست حتماً تمامی جامعۀ زبانی را بکشیم و کافی است استفاده از آن ممنوع شود و قانون‌شکنان به مجازات برسند. اگر هنوز برایتان سؤال است که چرا زبان‌های بومی امریکایی این‌گونه محو شده‌اند کافی است قوانین خاص این زمینه را بخوانید، تا ببینید که زمانی برای «متمدن ساختن» این بومیان، بچه‌هایشان را از محیط زندگی خودشان بیرون کشیده و به مدارس شبانه‌روزی می‌فرستاده‌ایم که در آن‌ها حتی حرف زدن به زبان بومی و مادری‌شان ممنوع بوده.

چهار کارکرد خاص دین تنها در جوامع پیشرفته و نظام‌های ریاستی پرجمعیت دیده می‌شوند و جوامع سنتی از آن‌ها بویی نبرده‌اند. این چهار کارکرد عبارت‌اند از سازمان متشکل و دقیق دینی، تبلیغ فرمانبرداری سیاسی، تنظیم و برنامه‌ریزی برای شیوۀ سلوک و رفتار با بیگانگان و ارایۀ قوانین دقیق اخلاقی در این زمینه، و سرانجام توجیه جنگ.

در این کتاب خواهید دید که تنوع فرهنگ‌ورزی در جوامع سنتی بسی بیشتر از جوامع مدرن صنعتی امروزه است. بسیاری از هنجارهای رایج در جوامع امروزی از هنجارهای سنتی فاصله‌ای آشکار گرفته و حتی دقیقاً نقطۀ مقابل آن‌ها شده‌اند.

با نگاهی به بخشی از مقالات ارائه شده در مجلات معتبر روانشناسی در سال ۲۰۰۸ این نکته دستگیرمان می‌شود که ۹۶ درصد این مقالات از کشورهای صنعتی و غربی‌شده چون ممالک امریکای شمالی، اروپا، استرالیا، زلاندنو و سرزمین‌های اشغالی هستند و ۶۸ درصد آن‌ها یکجا از امریکا آمده‌اند و ۸۰ درصد هم حاصل دست دانشجویانی است که هنوز درس خود را به پایان نرسانده‌اند. این یعنی که مقالات یاد شده حتی در کشور خودشان هم عمومیتی ندارند.

با افزایش جمعیت، نظام‌های حکومتی هم نظم بیشتری می‌یافتند و تولید غذا هم گسترش پیدا می‌کرد. این روند مداوم که جامعۀ انسانی را از شکل دسته تا حکومت همراهی کرده بود، روندهای مشابه موازی و رو به گسترشی را در کنار داشت و مثلاً یک جامعه باید در تولید فلزات خودکفا می‌شد یا فن‌آوری‌های تولیدی خود را توسعه می‌داد و در امور اقتصادی تخصص پیدا می‌کرد. گفتنی نیست که نابرابری بین اعضای جامعه، پیدایش نوشتار، تغییرات در جنگ‌افزارها و ادیان از ثمرات همین روندها بودند

این روند گذار از دسته به حکومت نه عمومی است، نه خطی و اتفاقاً قابل برگشت هم است. با یاری از همین روندها بوده که حکومت‌ها توانسته‌اند در برخورد با جوامع ساده‌تر این گونه‌های سنتی اجتماعی را مقهور کنند، به بردگی بگیرند، از آن‌ها بهره‌کشی کنند، آواره‌شان کنند یا پس از نابودی آن‌ها سرزمین‌هایشان را تصرف کنند.

نیاز به تمرکز سیاسی و طبقه‌بندی اجتماعی، تابعی از فزونی جمعیت و نیاز به منابع غذایی بیشتر و شکل‌گیری دامداری و کشاورزی است. ولی این نکته در میان است که در میان گونه‌های وحشی گیاهی و جانوری، تنها شمار اندکی قابلیت اهلی‌شدن و تبدیل به خرمن و گلّه را دارند. پرورش این گونه‌های اندک‌شمار جانوری و گیاهی تنها در پهنه‌های محدودی از جهان ممکن است و دقیقاً در همین جغرافیای کوچک است که تولید غذا، ذخیرۀ آن، تمرکز جمعیت، فن‌آوری پیشرفته و حکومت دولتی نطفه بسته است.

موضوعی را برای این کتاب گزیده‌ام که قرار است تمامی جنبه‌های فرهنگ بشری و همۀ مردم دنیا را در گذر یازده‌هزار سال گذشته دربربگیرد. گفتنی نیست که چنین ادعایی به نوشتن کتابی ۲۳۹۷ صفحه‌ای می‌انجامید و هیچ‌کس میلی به خواندنش پیدا نمی‌کرد. به همین دلیل دست به انتخاب زده‌ام و به همین دلیل روشن، برخی موضوعات و جوامع را برگزیده‌ام که نوشتن از آن‌ها در حوصلۀ یک کتاب قابل خواندن بگنجد.

انتقال کردار از جامعه‌ای به جامعۀ دیگر به‌هیچ‌وجه کار آسانی نیست. اینکه شما از یک شیوۀ خاص سنتی پرورش کودکان خوش‌تان آمده است دلیل نمی‌شود که اصرار داشته باشید شیوۀ رایج پرورش خردسالان در جامعۀ خود را کنار بیندازید و به همان راهکار سنتی بروید.

حالا پرسش این است که ما مردمان امروز از چنین رویه‌ای چه نکته‌ای می‌آموزیم و به نظرمان این دادوستد کالاهایی که هر دو طرف معامله دارند و می‌توانند بسازند، چه فایده‌ای دارد؟ نکته این است که دادوستد برای ما کارکردی فراتر از فایده‌مندی و اندیشۀ سود و زیان ندارد ولی دادوستد سنتی به کارکردهای اجتماعی و سیاسی برآمده از دادوستد هم نظر می‌کند.

رفتار جوامع سنتیِ گذشته و آن‌ها که تا امروز مانده‌اند کاملاً شبیه ملت‌های کوچک است. آن‌ها قلب سرزمین خود را نگه می‌دارند و از ملل دیگر دیدن می‌کنند و قدم تازه‌واردها را گرامی می‌دارند ولی درعین‌حال این رفتار را با همۀ غریبه‌ها ندارند و در مواردی کاملاً مشابه ملل امروزی از مرزهای خود پاسداری و دفاع می‌کنند. دانش آن‌ها از دنیای بیرون بسیار بسته و اندک است و قابل مقایسه با ما نیست که به یاری ابزارهای ارتباطی و تلویزیون از همه‌جا خبر داریم و حال اینکه شاید هرگز سرزمین خود را ترک هم نگوییم. این‌ها مردمان دیگر را با ریزبینی و فارغ از تساهل در سه دستۀ مشخص دوست، دشمن و غریبه جای می‌دهند و با آن‌ها رفتاری را دارند که در دنیای امروز فقط در کشوری چون کرۀ شمالی می‌توان نظیر آن را یافت. آن‌ها با یکدیگر دادوستد هم می‌کنند اما ملاحظات سیاسی و اجتماعی در این روال بیش از شرایط حاکم در دادوستدهای دنیای ماست.

به همین خاطر روند سازش در جامعۀ سنتی گینۀ نو به برقراری دوبارۀ روابط پیشین استوار است و این شامل کسانی که اصلاً رابطه‌ای با یکدیگر نداشته‌اند هم می‌شود و نکتۀ کار در این نهفته که این آدم‌ها دیگر نباید برای هم دردسری درست کنند. تفاوت بنیادین بین روال حل اختلاف در جوامع مدرن و سنتی هم از همین نکته می‌آید. در جوامع غربی کاری به بازسازی روابط بین آدم‌ها ندارند چون طرفین دعوا معمولاً یکدیگر را نمی‌شناسند و بعد از آن هم دیگر با یکدیگر برخوردی نخواهند داشت.

در عمل تمامی جوامع بشری یا دین را در میان خود دارند یا چیزی شبیه آن و این یعنی دین برای پاسخگویی به یک نیازِ همه‌گیر در میان ما پدید آمده یا دست‌کم از چیزی انسانی و طبیعی مایه گرفته که همه آن را داریم.

تندترین راه همان است که یکدفعه همۀ آدم‌های گویشگر یک زبان را بکشند و آن را به این وسیله نابود کنند. کالیفرنیایی‌های امریکا به این روش توانستند زبان یاهی را با کشتن تمامی قبیلۀ‌چهارصد نفری‌اش از میان ببرند. در فاصلۀ سال‌های ۱۸۵۳ تا ۱۸۷۰ و در دل یورش جویندگان طلا به این منطقه، تمامی اعضای قبیله کشته شدند و تنها کسی که ماند مردی به نام ایشی بود که به دل کوه‌ها زد و با خانواده‌اش تا سال ۱۹۱۱ زنده ماند. استعمارگران بریتانیایی تمامی زبان‌های بومی تاسمانی را در آغاز سدۀ ۱۸۰۰ به همین روش از میان بردند و همه را یا کشتند یا برای دستگیر و اسیر کردن‌شان جایزه گذاشتند.

روانشناسی امروز این مسئله را چنین توضیح می‌دهد که ذهن انسان موارد خوش‌اقبالی را در خاطر می‌سپارد و ناکامی‌ها را فراموش می‌کند و به همین دلیل دیگر حتی کم‌شمارترین رخدادهای مطبوع خود را اصلی محکم می‌داند که شک برنمی‌دارد.

موجودات ماورایی که ما به آن‌ها اعتقاد داریم در کمال تعجب، شباهت کاملی به انسان‌ها، حیوانات و دیگر پدیده‌های طبیعی دارند و تنها مورد تفاوت آن‌ها در داشتن قدرت‌های فراطبیعی است. دیدی وسیع دارند و زندگانی دراز و از ما قدرتمندتر و سریع‌تر‌ند و شکل عوض می‌کنند و از آینده خبر می‌دهند و از لای دیوارها می‌گذرند و چیزهای دیگر. خدایی که در عهد عتیق توصیف شده، موجودی خشمگین است ولی خدایان یونانی‌ها بسیار حسود بودند و زنباره و می‌خواره و حتی فاسد

تندترین راه همان است که یکدفعه همۀ آدم‌های گویشگر یک زبان را بکشند و آن را به این وسیله نابود کنند. کالیفرنیایی‌های امریکا به این روش توانستند زبان یاهی را با کشتن تمامی قبیلۀ‌چهارصد نفری‌اش از میان ببرند. در فاصلۀ سال‌های ۱۸۵۳ تا ۱۸۷۰ و در دل یورش جویندگان طلا به این منطقه، تمامی اعضای قبیله کشته شدند و تنها کسی که ماند مردی به نام ایشی بود که به دل کوه‌ها زد و با خانواده‌اش تا سال ۱۹۱۱ زنده ماند. استعمارگران بریتانیایی تمامی زبان‌های بومی تاسمانی را در آغاز سدۀ ۱۸۰۰ به همین روش از میان بردند و همه را یا کشتند یا برای دستگیر و اسیر کردن‌شان جایزه گذاشتند.

«در امریکا کسی بلد نیست از چیزی لذت ببرد. یک فنجان قهوه برای خودت می‌ریزی و با لذت می‌خوری و بقیه جوری نگاهت می‌کنند انگار گناه کبیره کرده‌ای. چون فکر می‌کنند فرصت پول درآوردن را می‌سوزانی. حواس‌شان نیست که با شیوۀ زندگی آن‌ها، تو فقط باید بیشتر بدوی. در امریکا مردم تعادل بین کار و لذت را گم کرده‌اند. در گینه مغازه‌ها تیغ ظهر می‌بستند و همه می‌رفتند خانه که ناهار خوبی را با خانواده بخورند، کاری که به نظر امریکایی‌ها عجیب است.»

دلشاد و خرسندیم که برخی از کردار خاص زندگانی سنتی از سر ما گذشته‌اند و دیگر نه روی قحطی می‌بینیم، نه نوزادی و سالمندی را می‌کشیم، نه از باد و باران گزندی به ما می‌رسد، نه شاهد مرگ‌ومیر و بیماری مهلکی هستیم و نه هراس حملۀ همسایگان در کابوس‌های شبانه‌مان می‌دود.