بریده‌هایی از کتاب ذهن فریبکار شما

منکران نظریهٔ تکامل هم از راهبرد مشابهی استفاده می‌کنند: منکرِ علم بودنِ هر نوع علم تاریخی می‌شوند. استدلال آن‌ها این است که چون در زمان پیدایش حیات هیچ‌کس نبوده تا شاهد وقوع آن باشد، پس ما نمی‌توانیم بدانیم واقعاً چه اتفاقی افتاده. یا چون نمی‌توانیم تکامل را در شرایط آزمایشگاهی بازتولید بکنیم، پس علم تکامل نمی‌تواند یک علم واقعی باشد. در حالی که با چنین رویکردی باید تمام علوم تاریخی از جمله زمین‌شناسی، ستاره‌شناسی و پزشکی قانونی را انکار کنیم

دانشمندان و متفکران بزرگ بیش‌تر مستعد خودفریبی هستند زیرا فروتنی خود را از دست می‌دهند. آخرین درسی که از عصب‌شناسی و روان‌شناسی انسان می‌آموزیم این است که فارغ از وسعت و عمق دانش خود، فروتن باشیم.

بسیار به‌ندرت اتفاق می‌افتد که کسی در مواجهه با اطلاعات ناسازگار با عقایدش، باوری را که از نظرش ارزشمند است به‌سادگی کنار بگذارد. در واقع پژوهش‌های روان‌شناسی اخیر نشان می‌دهد افراد، در مواجهه با چنین اطلاعاتی، با شدت بیش‌تری به باورهای اشتباه خود چنگ می‌زنند. - بنابراین بهتر است به جای تشکیک در باورهای آن‌ها، با ارائهٔ مثال‌ها یا قیاس‌هایی آن‌ها را ترغیب کنیم خودشان در جنبه‌های مختلف باورهایشان تردید کنند. بذر تفکر نقاد را بکارید و بعد به مرور زمان به رویش آن کمک کنید.

- رکن دیگر تفکر نقاد، آگاهی از انگیزه‌ها است. ما وقتی یک میل یا آرزو، انگیزه‌بخشِ باورمان به نتیجه‌ای خاص باشد، در توجیه باورهای خود فوق‌العاده مهارت داریم. درک این انگیزه‌ها به شما برای شکستن ساختار این روند کمک می‌کند و این مهارت را به شما می‌دهد تا به نتایجی برسید که احتمال درستی آن‌ها بیش‌تر است، نه نتایجی که فقط دوست دارید درست باشند.

- تحقیقات نشان می‌دهد افراد به هنگام مواجهه با فردی که شخصیتی کاریزماتیک دارد ـ به ویژه اگر این فرد به اصطلاح «خودی» و جزو گروهی باشد که ما به آن تعلق داریم ـ تفکر نقاد خود را خاموش می‌کنند و در واقع ارادهٔ خود را به فرد کاریزماتیک واگذار می‌کنند. به همین ترتیب ممکن است یک فرد کاریزماتیک با خاموش کردن تفکر نقاد یک جمعیت، آن‌ها را هیپنوتیزم و مستعد تلقین‌پذیری کند.

مثلاً، به دلیل پرسش جهت‌دار یک نفر برساخته شده‌اند. مثل این‌که کسی از شما بپرسد «موقع تصادف با اتومبیل مقابل چه‌قدر سرعت داشتید؟»؛ سؤالی که به صورت ضمنی سرعت زیاد شما در هنگام تصادف را القا می‌کند.

آگهی‌های تبلیغاتی و پیام‌های بازاریابی اغلب سعی در گمراه کردن ما و سوءاستفاده از خصوصیات روان‌شناختی انسان دارند.

پتانسیل انسان برای خودفریبی آن چنان زیاد است که حتی افراد مجهز به مهارت‌های تفکر نقاد هم ممکن است دچار خودفریبی شوند. - این پتانسیل انسان برای خودفریبی اغلب، حتی نزد شک‌گرایان، به طرز فاحشی دست‌کم گرفته می‌شود. همهٔ ما تمایل داریم خودمان را موجوداتی منطقی بدانیم و همین، بزرگ‌ترین خودفریبی است. اگر تصورتان این باشد که سوگیری ندارید یا ممکن نیست مرتکب توجیه یک باور کاملاً اشتباه بشوید، همین سوگیری ممکن است همهٔ تلاش‌هایتان برای تفکر نقاد را به باد بدهد.

- هدف علم، به‌طور خلاصه، هدایت ما به نتایجی است که واقعاً درست باشند نه نتایجی که فقط آرزو داریم درست باشند. با این حال، هر چه به نام علم عرضه می‌شود معتبر نیست. بعضی «علم» ها چنان دچار خطا و اشتباه است که آن را شبه‌علم می‌نامیم.

این عدم قطعیت به این معناست که همهٔ باورهای ما در معرض بازبینی قرار دارند. یعنی وقتی به داده‌هایی جدید، یا شاید روشی بهتر برای تفسیر داده‌ها می‌رسیم، باید آماده و پذیرای بازبینی چیزهایی باشیم که فکر می‌کردیم می‌دانیم.

شاید بزرگ‌ترین نقطه ضعف ما، آسیب‌پذیری در مقابل هذیان باشد؛ یعنی احتمال حفظ باوری نادرست به‌رغم تمام شواهد و مدارک.

علاوه بر این ما معمولاً برای پر کردن خلأها، جزئیاتی ابداع می‌کنیم تا داستانی یکپارچه بسازیم و بن‌مایه‌های هیجانی خاطره را تقویت کنیم. ابداع جزئیات به این واقعیت بازمی‌گردد که خاطره نه نوعی ثبت منفعلانه، که چیزی برساخته است.

هرچیزی که تجربه می‌کنیم یا به آن فکر می‌کنیم تبدیل به خاطره می‌شود، خاطره‌ای که برساخته می‌شود، تغییر می‌کند و با خاطرات دیگر تلفیق می‌شود. ما طوری به خاطرات خود استناد می‌کنیم که انگار گذشته به‌دقت در آن‌ها ثبت و ضبط شده است، در حالی که شواهد نشان می‌دهد حتی به شفاف‌ترین و مطمئن‌ترین خاطرات هم باید مشکوک بود. ما خاطرات را بیش از آن‌که بازیابی کنیم، بازسازی و به‌روزرسانی می‌کنیم و اطلاعات را در هر بار دسترسی تغییر می‌دهیم. فضاهای خالی را هم مغز ما با ساختن اطلاعات مورد نیاز پر می‌کند.

اگر به صورتی آگاهانه در روند تفکر دخالت نکنیم ـ چیزی که روان‌شناسان آن را حالت پیش‌فرض تفکر انسان می‌نامند ـ تحت تأثیر بازی‌های ادراک و حافظه قرار می‌گیریم و اسیرِ نیازهای هیجانی و سوگیری‌های خود می‌شویم.

انسان‌ها واجد منطق هستند ولی ما ذاتاً موجوداتی منطقی نیستیم. ما علاوه بر منطقی بودن، موجوداتی هستیم به‌شدت هیجانی و عاطفی، و اغلب تابع هیجان‌های تکامل‌یافته و منطق‌تراشی‌های خود هستیم. افکار ما معمولاً راحت‌ترین مسیر ممکن را در پیش می‌گیرد؛ مسیری که همواره مطلوب نیست.

دیدن چیزی که وجود ندارد - هیچ‌کس از توهم‌های بصری مصون نیست، بنابراین حتی اگر خلبان یا ناظر آموزش‌دیده هم باشید باز هم مغز شما در معرض این توهم‌های بصری قرار دارد. - مثلاً در ژانویه سال ۲۰۰۸ در استیفن‌ویل ایالت تگزاس، شاهدان بشقاب پرنده‌ای دیدند که به گفتهٔ آن‌ها، قطرش حدود یک مایل بود. با این‌حال، تحقیقات نشان داد آنچه آنان بشقاب‌پرنده دیده بودند در واقع تعدادی منور بوده و شاهدان، بشقاب پرنده را با وصل کردن نقطه‌های نورانی به همدیگر در ذهن خود ساخته بودند.

حافظهٔ انسان از نظر ظرفیت خام و آشنابودگی با چیزهایی که دیده‌ایم، به‌ویژه در زمینهٔ حافظهٔ بصری، به‌طرز شگفت‌آوری قدرتمند است، ولی از طرف دیگر محدودیت‌های زیادی دارد.

چیزی به اسم یقین متافیزیکی در علم وجود ندارد، بنابراین دانشمندان و متفکران نقاد باید با عدم‌قطعیت کنار بیایند

افراد معتقد به روندهای شبه‌علمی تصور می‌کنند که در حال انجام کاری علمی هستند ولی همگی نقطه ضعف مشترکی دارند: فاقد رویکرد شک‌گرایانه نسبت به ادعاهای خود هستند. آن‌ها مبهوت چیزی هستند که تصور می‌کنند کشف کرده‌اند و به جای تلاش برای اثبات نادرستی ایده‌هایشان، عزم خود را جزم می‌کنند تا درستی این ایده‌ها را ثابت کنند.

در آموزش به کودکان هم باید به روند علم توجه کنیم نه این‌که پاسخ‌هایی رسمی و تأییدشده به آن‌ها بدهیم و از آن‌ها بخواهیم این پاسخ‌ها را حفظ کنند.

یکی از نشانه‌های این میل به کنترل، باور به خرافات است. ما میل به این باور داریم که اگر فعالیت‌ها و اعمال خاصی را انجام دهیم، این اعمال از ما محافظت می‌کنند یا عملکرد ما را بهبود می‌بخشند یا باعث موفقیت ما در زندگی می‌شوند. اعمال خرافی این توهم را در ما ایجاد می‌کند که می‌توانیم تا حدودی بر رویدادها کنترل داشته باشیم؛ رویدادهایی که در صورت نبود این اعمال، وقوع‌شان حالتی تصادفی خواهد داشت.

- زمانی که بحث تأثیر روی رفتار دیگران مطرح باشد، غریزهٔ اولیهٔ ما دادن اطلاعات به دیگران است؛ با این فرض که آن‌ها با استفاده از منطق به رفتار و تصمیم درست خواهند رسید ـ هرچند تحقیقات نشان داده است این روش چندان مؤثر نیست. - تغییر رفتار افراد با توسل به استدلال‌های منطقی کار چندان ساده‌ای نیست زیرا رفتار آن‌ها همواره به‌شدت تحت تأثیر هیجان‌ها و باورهایشان قرار دارد. به همین دلیل هدف قرار دادن هیجان‌های افراد بسیار مؤثرتر خواهد بود.

افسانه‌سازی تحمیلی زمانی رخ می‌دهد که، مثلاً، از ما پرسش‌هایی جهت‌دار دربارهٔ فیلمی که دیده‌ایم بپرسند. مطالعات انجام شده روی افسانه‌سازی تحمیلی نشان می‌دهد سوژه‌ها بر اساس سؤالاتی که از آن‌ها پرسیده می‌شود می‌توانند صحنه‌ای را ببینند که در فیلم وجود ندارد. خاطرهٔ یک رویدادِ افسانه‌سازی شده از نظر حسی هیچ فرقی با یک رویداد واقعاً تجربه شده ندارد و ما برای تشخیص تفاوت بین این دو خاطره هیچ راهی نداریم.

- آن‌ها این واقعیت را نادیده می‌گیرند که ویژگی اصلی که موجب موجه بودن یک علم می‌شود، امکان فرضیه‌سنجی است. هر فرضیه‌ای پیش‌بینی‌هایی می‌کند که امکان ابطال آن‌ها وجود دارد. اما لزومی ندارد این پیش‌بینی‌ها حتماً در آزمایشگاه آزموده شوند. ممکن است این پیش‌بینی‌های دربارهٔ آنچه در طبیعت روی خواهد داد باشد. پس صحت و سقم آن‌ها هم با مشاهدهٔ طبیعت روشن می‌شود.

مثلاً نظریهٔ تکامل دربارهٔ مقایسه پروتئین‌های متفاوت در ژن‌های گونه‌های مختلف پیش‌بینی‌هایی دارد که این پیش‌بینی‌ها را می‌توان بررسی کرد. بنابراین می‌توانیم از لحاظ علمی نتیجه بگیریم که در گذشته چه اتفاقی افتاده است ـ حتی اگر نتوانیم به گذشته برویم و با چشم خود پدیده‌ها را مشاهده کنیم. - اگر به‌اندازهٔ کافی تلاش کنید همیشه می‌توانید واقعیت‌هایی را بیابید که به نظر می‌رسد با یک نظریه یا ادعای علمی ناسازگارند. کافی است تعدادی از این نوع شواهد را کنار هم بگذارید تا بتوانید بر ضد یک نظریه پرونده‌سازی کنید.

- علم تنها در قالب چارچوب فلسفی مشخصی می‌تواند به حیات خود ادامه بدهد. فلسفهٔ علم در واقع فرضیه‌ها، روش‌ها و محدودیت‌های علم را تعریف می‌کند. از این نظر، فلسفه و علم، اصولی عقلانی و مکمل یکدیگر هستن

- علم، شالودهٔ تفکر نقاد است، زیرا متضمن روش‌هایی است برای سنجیدن باورهای ما دربارهٔ جهان طبیعی. شفاف بودن، موشکافی، نظام‌مندی و داشتن کمیت نقاط قوت علم‌اند. به بیان دیگر، علم نظامی از روش‌هاست که می‌توان برای جبران نقاط ضعف و کاستی‌های تفکر، ادراک و حافظه از آن‌ها استفاده کرد.

طبیعت‌گرایی روش‌شناسانه، فلسفه‌ای است که روش‌های علمی در چارچوب آن به کار می‌روند. براساس این فلسفه، معلول‌های طبیعی باید علت‌های طبیعی داشته باشند. وجه طبیعی در این فلسفه به چیزهای مادی اشاره دارد که البته به جهان ماکروسکوپی محدود نمی‌شود. طبیعت‌گرایی روش‌شناسانه هم از قوانین طبیعی پیروی می‌کند.

مغز ما نقاط ضعف و قوت جالب دیگری هم دارد که ممکن است بر تفکر ما تأثیر بگذارد. ما معمولاً در تشخیص الگوها بسیار خوب عمل می‌کنیم ـ چنان که اغلب الگوهایی می‌بینیم که وجود خارجی ندارند. با این همه، بیش‌ترِ ما در حوزهٔ آمار و احتمالات ضعیف هستیم و این ناآشنایی با مفاهیم و روش‌های ریاضی اغلب ما را در معرض خطا و فریب خوردن در تفکر قرار می‌دهد. شاید بزرگ‌ترین نقطه ضعف ما، آسیب‌پذیری در مقابل هذیان باشد؛ یعنی احتمال حفظ باوری نادرست به‌رغم تمام شواهد و مدارک.

علم از روش‌شناسی علمی پیروی می‌کند. علم، نه مجموعه‌ای از باورها که مجموعه‌ای از روش‌هاست و روش‌های مختلفی برای تعریف آن و همچنین تشخیص علم خوب از علم بد وجود دارد.