بریده‌هایی از کتاب برای زندگی

ما می‌خوریم تا زندگی کنیم، می‌پوشیم تا زندگی کنیم، نَفَس می‌کشیم و به سایه و خانه پناه می‌بریم، تا زندگی کنیم. خوب زندگی کردیم، پس از آن چه؟ چرا زندگی می‌کنیم؟ هدف از زندگی چیست؟ این اموری که در پیرامون ماست، نیازهای مادی ما را برآورده می‌سازد تا زندگی ما تأمین باشد. اما زندگی برای چیست؟ آیا باز هم برای خوردن؟ برای نوشیدن؟ برای پناه بردن؟ این پذیرفتنی نیست. این نیازها مقدمات زندگی‌اند. پس زندگی و حیات برای چیست؟ سببش چیست؟

هر چیزی در جهان به سوی خیر می‌رود. اگر عمل ما هم خیر باشد، هماهنگ و همراه هستی است، یعنی عمل خیر ما چون دانه‌ای است که در زمینی حاصلخیز رشد می‌کند و میوه می‌دهد.

اگر آدمی در راه حق گام بردارد، جاودانه خواهد ماند

سه سال پیش یکی از دوستان ما در صور در حال نوشتن مباحثی بس مفصل بود و می‌کوشید همهٔ آیات معجزه را بنابر معیارهای امروز تفسیر علمی کند. حقیقت این است که این نگاه نادرست است، زیرا منظور ما از علم آن چیزی است که تا به امروز بشر بدان دست یافته است. ما نمی‌توانیم همهٔ هستی را در چارچوب علم امروز که ساختهٔ آدمی است، محدود کنیم. چه بسا آدمی در آینده از چیزهایی آگاهی یابد که امروز نمی‌داند. پس «آنچه با علم سازگار یا ناسازگار است» و «آنچه با عقل سازگار و یا ناسازگار است»، عباراتی محدود هستند. عقل یعنی آنچه اندیشه و ادراک بشر تا امروز بدان رسیده و علم یعنی آنچه ادراک و تجارب بشر بدان دست یافته است.

بله، اشیا جامدند، اما حرکت آنها سجده به خداست. در جاهای دیگر گفته‌ام که سجده نهایتِ خضوع است و موجودات هستی مطیع مطلق اوامر الهی هستند. ما این اوامر الهی را «عوامل هستی» (عوامل کونیه) می‌نامیم. تسبیحْ عبارت است از سازماندهی و چنان که ساختمانی عظیم نشان از خبرگی مهندس آن دارد، همهٔ ذرات هستی بر عظمت و بی‌نقصی ذات خداوند گواهی می‌دهند. تسبیحْ گاه با زبان و گاه با وجود صورت می‌گیرد. مقصودم از این بحث این بود که بدین‌جا برسیم که موجودات هستی راه الهی را می‌پیمایند، راهی که خداوند آن را به موجودات اختصاص داده است. اگر ما نیز در راه توحید و ایمان و به سوی خدا گام برداریم، همگام با هستی راه خود را پیموده‌ایم. امام علی می‌فرماید: «لا تَستَوحِشُوا فِی طَرِیقِ الهُدی لِقِلَّة أَهلِهِ» هستی و آسمان و زمین و ستارگان و دریاها و کوه‌ها و رعد و بادها و همه چیز در کاروان ما و در خطِ ماست.

بی‌شک، هر انسانی به تنهایی هر اندازه هم که توانمند و مجاهد باشد از محیط و جهان زندگی خود متأثر می‌شود. از همین‌رو، باقی ماندن در خط ایمان و عمل صالح جز در اندک مواردی میسر نمی‌شود، مگر آنکه گروهی شکل بگیرد. ما به این گروه جامعه می‌گوییم.

کسی از ما نخواسته است که در برابر تحول و پیشرفت مقاومت کنیم و از دستاوردهای انسانی بهره‌مند نشویم، بلکه باید هویت و اصالت خود را گم نکنیم و دستاوردهای جدید بشری را در چارچوب اصیل خود قرار دهیم و آنها را با معیارهای خود بسنجیم؛ برخی را قبول و برخی را رد کنیم، تا از نو امتی با اصالت، با همهٔ ابعاد فکری و تاریخی و عملی مفهوم اصالت بسازیم.

تحول ورود عنصری جدید به حیات آدمی و یا خارج شدن عنصری دیگر از صحنهٔ حیاتِ انسان نیست، بلکه تعاملِ پیوسته میان آدمی و هستی است.

قرآن کتابِ هدایت و دین و تربیت است، نه کتاب فیزیک و شیمی یا علم طبیعی. مقصود از این آیه و آیات مشابهِ بسیارِ دیگر، دعوت انسان به تدبر و تأمل در هستی و پدیده‌ها و شگفتی‌های آن برای اهداف تربیتی و شناخت بیشتر خداوند و آثار این شناخت در زندگی است.

هر چیزی که هماهنگی واقعی با انسان و مصالح او داشته باشد، با بقای انسان می‌ماند و با جاودانگی او جاودانه می‌شود، و هر چیزی که با آدمی هماهنگی واقعی نداشته باشد، مدتی سر برمی‌آورد، سپس می‌میرد و پایان می‌یابد.

این نکته نیز اهمیت دارد که بدانیم امام موسی صدر به درجهٔ اجتهاد نائل شده بود. می‌توان این گونه در نظر داشت که مجموعهٔ اقدامات امام موسی صدر و دیدگاه‌ها و اظهارات او برخاسته از نگرش و فهم او از اسلام بوده است. از همین جاست که مطالعهٔ تفسیرهای او اهمیت می‌یابد. ما برای شناخت نگرش امام به اسلام و برداشت او از آموزه‌های اسلامی ناگزیر از بررسی دیدگاه‌های تفسیری او هستیم.

مفهوم و دریافت هر کلامی دو شرط دارد: نخست: پایبند بودن به دلالت‌های حقیقی و مجازی لفظ با انواع دلالت‌های میان آن دو، از جمله دلالت التزامی و اشاره و تنبیه و دیگر دلالات. دوم: ما باید سطح آگاهی و فرهنگ گوینده را نیز در نظر داشته باشیم. نمی‌توانیم از کلام مفهومی استنباط کنیم که از سطح دانش متکلم و میزان دقت او بالاتر است. از همین‌رو، فهم عبارت واحدی که طفل یا انسانی عادی بیان می‌کند با فهم همان عبارت وقتی که انسانِ آگاه یا دانشمندی بزرگ یا مسئولی هوشیار آن را به زبان می‌آورد، متفاوت است.

دانش گویندهٔ کلام و آگاهی او، چارچوبی برای فهم سخنش و شرطی اساسی برای درک مقصود و مراد اوست.