بریده‌هایی از کتاب معماری گوتیک و فلسفه مدرسی

مسئلهٔ تحقیق پانوفسکی در این کتاب این است که آیا تقارن زمانی و مکانی معماری گوتیک با فلسفهٔ مدرسی امری تصادفی است یا ربط و نسبتی بین این سبک معماری و این شیوهٔ تفکر فلسفی برقرار است؟ و، در صورت اخیر، این ربط و نسبت به چه نوعی است؟ به زعم پانوفسکی، این ارتباط از جنس «توازیِ» صِرف این دو نیست، بلکه نوعی رابطهٔ حقیقی علّی و معلولی است که نه به صورت تأثیرات فردی و مستقیم، بلکه به صورت غیرمستقیم و به واسطهٔ آن‌چه او «پراکنش» می‌خواند روی داده است.

اگر عجالتاً همهٔ تشابهات درونی میان معماری گوتیک و فلسفهٔ مدرسی را کنار بگذاریم، باز هم‌آیندیِ ملموسی میان آن دو از حیث دامنهٔ مطلقاً واقعیِ زمانی‌ومکانی وجود دارد که نمی‌توان آن را تصادفی دانست.

فلسفهٔ مدرسی متقدم در همان زمان و همان محیطی زاده شد که معماری گوتیک متقدم در سن‌دُنی سوژر پدیدار شد، زیرا این سبک جدیدِ تفکر و این سبک جدید ساختن بنا (هنر فرانسوی) ــ گرچه، آن‌چنان که سوژر از پیشه‌وران خود سخن گفته، به دست «استادکاران بسیاری از ملل مختلف» پدید آمد و به‌سرعت به جنبش‌هایی حقیقتاً بین‌المللی تبدیل شد ــ هر دو از منطقه‌ای پیرامون پاریس متشکل از دایره‌ای به شعاع کم‌تر از صد مایل گسترش یافتند و مرکزیت آن‌ها در این ناحیه حدود یک قرن و نیم ادامه یافت.

هنر گوتیکِ متأخر به سبک‌های متعددی تقسیم شد که بازتاب این تفاوت‌های منطقه‌ای و ایدئولوژیک بودند. اما این تنوع نیز به واسطهٔ نوعی ذهنیت‌گرایی در فضای بصری، که با آن‌چه در حیات عقلی قابل‌مشاهده بود مطابقت داشت، از وحدت برخوردار شده بود. بارزترین جلوهٔ این ذهنیت‌گرایی ظهور تفسیری ژرفانمایانه از فضا بود که از جوتّو و دوتچو آغاز شد و از دههٔ ۱۳۴۰ ـ ۱۳۳۰ همه‌جا شروع به پذیرش آن کردند.

در دورهٔ بین حدوداً ۱۱۴۰ ـ ۱۱۳۰ و حدوداً ۱۲۷۰، می‌توان ارتباطی را میان هنر گوتیک و فلسفهٔ مدرسی مشاهده کرد که عینی‌تر از «توازی» محض بود و درعین‌حال کلی‌تر از «تأثیرات» فردی (و بسیار مهمی) که قطعاً مشاوران عالِم بر نقاشان، مجسمه‌سازان یا معماران نهادند. ارتباطی که من در ذهن دارم نه توازیِ محض، بلکه از جنس رابطهٔ حقیقی علّی و معلولی است؛ اما این رابطهٔ علّی و معلولی، برخلاف تأثیر فردی، به واسطهٔ پراکنش رخ می‌دهد نه اثر مستقیم. این رابطه با گسترش یافتن چیزی که شاید بتوان آن را، در نبودِ اصطلاحی بهتر، ملکهٔ ذهنی خواند شکل می‌گیرد

هنگامی که می‌پرسیم ملکهٔ ذهنی‌ای که فلسفهٔ مدرسی متقدم و عالی ایجاد کرد به چه صورتی ممکن است بر شکل‌گیری معماری گوتیک متقدم و عالی تأثیرگذار بوده باشد، باید محتوای فکری این آموزه را به‌حق نادیده بگیریم و، به قول خود مدرسیون، بر شیوهٔ کار آن تمرکز کنیم. عقاید متغیر در موضوعاتی همچون رابطهٔ نفس و بدن یا مسئلهٔ کلیات در مقابل جزئیات، معمولاً در هنرهای بازنمودی منعکس می‌شدند نه در معماری.

آن‌چه را می‌توانست، مستقیماً در مقام معمار، به کار بندد و در واقع نیز به کار می‌بست آن روش خاصی در روند کار بود که قاعدتاً نخستین چیزی بوده که وقتی افراد غیرمتخصص از روش خاص فرد مدرسی باخبر می‌شدند، در ذهن‌شان نقش می‌بسته است. این روش در روند کار، همانند هر شیوهٔ کاری، از شیوه‌ای وجودی پیروی می‌کند؛ یعنی از همان علت وجودیِ فلسفهٔ مدرسی متقدم و عالی که عبارت است از اثبات وحدتِ حقیقت.

تقسیم‌بندی عمارت به اجزا، که به لحاظ نظری نامحدود است، به واسطهٔ آن‌چه با سومین لازمهٔ نوشته‌های مدرسی، یعنی «تمایز و استحکام قیاسی»، مطابقت دارد، محدود می‌شود. طبق معیارهای گوتیک عالی کلاسیک، اگرچه عناصر منفرد کل تجزیه‌ناپذیری را شکل می‌دهند، باید به‌وضوح از یکدیگر جدا بمانند تا هویت خود را آشکار سازند ــ میله‌ستون‌ها از دیوار یا هستهٔ جِرز، هر تویزه از تویزهٔ کناری خود، همهٔ عضوهای عمودی از طاق‌های‌شان؛ همچنین باید همبستگی روشنی میان آن‌ها وجود داشته باشد. باید بتوان گفت که کدام عنصر به کدام‌یک تعلق دارد، که این منجر می‌شود به آن‌چه می‌توان «اصل موضوع استنباط‌پذیری دوسویه» خواند ــ نه از لحاظ ابعاد، همچون در معماری کلاسیک، بلکه از لحاظ صورت‌بندی

دست‌کم برخی از معمارانِ فرانسوی قرن سیزدهم در چارچوبی دقیقاً مدرسی تفکر و عمل می‌کردند. در «آلبوم» ویلار دو ئونکور نقشهٔ کفِ جبههٔ شرقی «آرمانی» که او و استادکاری دیگر، پی‌یر دو کوربی، طراحی کرده بودند به چشم می‌خورد. بنابر نوشته‌ای که اندکی بعد تحریر شد، این طراحی به واسطهٔ بحث شکل گرفته است. (تصویر ۶۰) بنابراین، در این‌جا با دو معمار گوتیک عالی مواجه‌ایم که دربارهٔ مسئله (quaestio) ای بحث می‌کنند و نیز با معمار سومی که نه با واژگانی همچون colloqui (سخن گفتن) و deliberare (در اندیشیدن) یا نظایر آن‌ها، بلکه با اصطلاحِ مشخصاً مدرسی disputare (بحث کردن) به این بحث اشاره می‌کند.