بریده‌هایی از کتاب معرفت شناسی؛ کتاب معلم معارف کاربردی (۱)

روشن است که در مسائل اعتقادی نیز، همچون دیگر دانش‌ها، باید به متخصص‌ترین و عالم‌ترین دانشمندان آن فن، مراجعه شود و عقل و شرع مراجعه به غیراعلم را در این باب روا نمی‌دانند.

باید نور عقل و علم به‌وسیلهٔ مجاهده، مراقبه و عبادت در وجود انسان پدید آید و دین شناخته شود وگرنه با صِرف استدلال، معرفتی نصیب انسان نخواهد شد.

انسان وقتی نسبت به چیزی، انگیزه و تمایل پیدا می‌کند که واقعاً در مجموع محاسبات خود تصدیق کند که این کار همراه با لذت و کیف است و پس از این تصدیق است که به‌دنبال آن عمل می‌رود. این محاسبه، یک محاسبهٔ کاملاً فطری است و همهٔ انسان‌ها از همین الگو در زندگی استفاده می‌کنند

با انجام چند مرحله می‌تواند یقین پایدار را از ناپایدار تمیز دهد. شخص ابتدا باید به فطرت خود بازگردد و بررسی کند؛ اگر حاصل بررسی این شود که یقینش پایدار است؛ در مرحلهٔ بعد باید بین آن گزاره و عقلیات، تعارض افکنَد، اگر باز هم یقینش پایدار بود، به این یقین، یقین استوار و پایدار و یا به‌تعبیری «یقین بالمعنی الاخص» گوییم. این یقین می‌تواند مبنای تفکر و زندگی قرار گیرد

انسان‌ها در کارهای خود،‌ جز لذت هیچ هدف دیگری ندارند. انسان عادی همیشه رفتارهایش را بر اساس لذت‌طلبی تنظیم می‌کند و حتی گاهی که از روی محبت کاری انجام می‌دهد، در اعماق این محبت‌ورزیدن نیز، از محبت‌ورزیدن به دیگری و رفع نیاز او، لذت می‌برد.

اگر بتوان حلقه‌های اتصال بین یک فعل اختیاری و لذت انسان را وصل کرد، خودبه‌خود در افراد انگیزه ایجاد می‌شود.

لذت اعم از لذت حسی و لذت عقلی (غیرحسی) است. در متون اسلامی نیز واژهٔ لذت معنایی کاملاً عام دارد و به همین جهت در روایات ما صحبت از لذت عبادت، لذت محبت خداوند و لذت معرفت شده است

انسان‌ها در کارهای خود،‌ جز لذت هیچ هدف دیگری ندارند. انسان عادی همیشه رفتارهایش را بر اساس لذت‌طلبی تنظیم می‌کند و حتی گاهی که از روی محبت کاری انجام می‌دهد، در اعماق این محبت‌ورزیدن نیز، از محبت‌ورزیدن به دیگری و رفع نیاز او، لذت می‌برد.

مچنین بر اساس همین لذت‌طلبی، اسلام حکم می‌کند که ایثار در امور آخرتی جایز نیست. مثلاً جایز نیست که شخصی در مجلس گناهی شرکت کند تا برادر دینی خودش را نجات دهد، زیرا برآیند ایثار در امور آخرتی ضرر و رنج است و در نتیجه، کاری غیرعاقلانه بوده و اسلام کار غیرعاقلانه را تأیید نمی‌کند. چراکه انسان در قبال کاری که انجام می‌دهد به لذت برتر نمی‌رسد؛ بلکه در قبال این ایثار، آخرت خود را هم از دست خواهد داد

اگر افکاری که هویّت ریشه‌ای دارند عوض شود، سلسله‌ای از افکار و رفتارها تغییر می‌کنند، پس به این دسته از افکار، افکار ریشه‌ای یا اصول عقاید می‌گوییم؛ زیرا «اصل» در زبان عربی به‌معنای ریشه و «اصول عقاید»، به معنای ریشه‌های تفکر است.

تذکر و یادآوری نسبت به افعال اختیاری، علتی جدا و مستقل از تمایلات درونی نیست، بلکه تمایلات درونی منشأ میزان تمرکز هستند. اگر این نگاه درست باشد می‌توان گفت که فعل ارادی نیاز به دو مقدمه دارد: ۱. علم و آگاهی، ۲. تناسبات و تمایلات درونی.

قضایای وهمیه قضایایی یقینی است که عامل درونی دارد. مشکل قضایای وهمیه این است که عامل بیرونی ندارد و از درون می‌جوشد و به همین علت شناخت آن سخت‌تر است. قوهٔ واهمهٔ درون انسان سبب می‌شود که بی‌جهت به برخی مفاهیم یقین پیدا کند. این قضایا چون عامل درونی دارد، به‌صرف جداشدن از محیط و تأدیبات و اطرافیان؛ و تفکر در درون، از بین نمی‌رود.

قضایای مشهوره، قضایایی است که عوامل درونی ندارد؛ بلکه چون زیاد القاء شده است، انسان به آن یقین پیدا کرده است و عوامل درونی آن قضیه، در حدی نیست که برای انسان یقین بیافریند. پس اگر انسان بخواهد که یقین قابل‌اعتماد را از یقین‌های مشهور، تفکیک کند، راه اول این است که شخص به فطرت خود برگشته، خود را از تعلیمات و تأدیبات بیرونی خالی کند و سپس بررسی نماید که آیا یقینش باقی می‌ماند یا خیر؟

یقینیاتی که با بازگشت به فطرت یا با مقایسهٔ بین وهم و عقل از دست می‌روند، یقین‌های ناپایدار هستند و به آن‌ها «یقین بالمعنی الاعم غیر بالمعنی الاخص» گویند، زیرا «بالمعنی الاعم» دو قسم دارد: «بالمعنی الاخص» و «غیربالمعنی الاخص» و این دسته «یقینیات بالمعنی الاعم غیر بالمعنی الاخص» می‌باشند

بنابراین منطق‌دانان عقیده دارند که اگر انسان بخواهد کاخ تفکر را بنا کند، باید زیربنای این کاخ را یقین‌های پایدار قرار دهد و مابقی را بر آن سوار کند. این، تفسیر دقیق «یقین بالمعنی الاخص» طبق آثار شیخ‌الرئیس و اتباع ایشان مانند بهمنیار است. طبق این تفسیر، معیار در محک‌زدن یقین تنها یک چیز است: پایداری و ناپایداری.