علی معلم دامغانی
زندگینامه و معرفی کتاب‌های علی معلم دامغانی
محمدعلی معلم دامغانی (Mohammad-Ali Moalem Damghani) معروف به علی معلم دامغانی در سال ۱۳۳۰ در شهر دامغان متولد شد. وی یکی از چهره‌های تاثیرگذار در ادبیات معاصر ایران و از پیشگامان شعر انقلاب اسلامی بود. معلم در طول دوران فعالیت خود، سمت‌های مهمی را بر عهده داشت و در سال ۱۳۸۰ به عنوان چهره ماندگار در عرصه‌ی شعر و ادبیات فارسی معرفی شد. همچنین، از سال ۱۳۸۸، پس از میرحسین موسوی، ریاست فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران را بر عهده گرفت. علی معلم را یکی از برجسته‌ترین مثنوی‌سرایان پس از انقلاب اسلامی می‌دانند. از آثار ارزشمند او می‌توان به رجعت سرخ ستاره و گزیده اشعار علی معلم دامغانی اشاره کرد.
بیوگرافی علی معلم دامغانی
علی معلم در شهر دامغان متولد شد. او فرزند علی‌اصغر و برادرزاده‌ی میرزا علی‌اکبر معلم دامغانی است. علی معلم دامغانی تحصیلات ابتدایی خود را در دامغان و دوره‌ی متوسطه را در شهرهای سمنان و شاهرود به پایان رساند. او سپس تحصیلات دانشگاهی‌اش را در رشته‌ی حقوق در دانشگاه تهران به اتمام رسانید. در بخشی از صحبت‌های معلم درباره‌ی پدرش، نوعی تحسین از حکمت عملی او به چشم می‌خورد. وی معتقد بود که پدرش به دلیل «کرامت» خود، به فرزندان اجازه انجام برخی کارهایی را می‌داد که ممکن بود والدین دیگر مانع آن شوند، و حتی آماده بود «غرامت» آن تصمیمات را نیز بپردازد. علی معلم شاید به دلیل مطالعات گسترده‌اش در دوران دانشجویی، به‌ویژه با مطالعه‌ی آثار بیدل دهلوی، به سوی شعر گرایش پیدا کرد. همچنین علاقه و فعالیت او در زمینه‌ی شعر و موسیقی، و همکاری‌های ویژه‌ای که با حوزه‌ی هنری داشت، نقش مهمی در مسیر هنری و ادبی او ایفا کرد.
نقدی بر آثار
در کتاب «بر این رواق مقرنس» آمده است که اشعار علی معلم را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد: مثنوی‌ها و غزل‌ها. در بخش مثنوی‌ها، معلم با بدعت‌های شگفت‌آور، تحولی در شعر کلاسیک ایجاد کرده است. آنچه او به ادبیات‌معاصر هدیه کرده، بهره‌گیری از اوزان غزل و قصیده در شعر مثنوی، با رویکرد شعر نیمایی است. یکی از ویژگی‌های برجسته در اشعار او این است که تقریباً هیچ مصراع یا بیتی را نمی‌توان یافت که بُعد ادبی آن فدای رویدادهای خاص زمانه، مانند مسائل سیاسی یا اجتماعی، شده باشد. جواد صالحی معتقد است که شعر علی معلم، همچون سبک هندی، دارای ابهام است و شاعر عامدانه از این ویژگی استفاده می‌کند. او این ابهام را ناشی از دیدگاه معرفت‌شناسانه معلم می‌داند. در مقابل، اکبر بهداروند و سعید هوشنگی یکی از نقاط ضعف غزلیات معلم را در به‌کارگیری تعابیر تکراری دانسته و این امر را به‌عنوان یکی از نقصان‌های آثار او مطرح کرده‌اند.
برخی قالب‌های شعر علی معلم
مثنوی: علی معلم، به دلیل تسلط و مطالعات گسترده‌اش بر متون قدیمی انسانی شامل آثار دینی، ادبی و تاریخی، به قالب شعر مثنوی ساختاری تازه بخشیده است. این ساختار جدید به دلیل پیچیدگی‌اش، بسیار دشوار و منحصربه‌فرد به نظر می‌رسد. از مثنوی‌های مشهور او می‌توان به «باور کنیم سکه به نام محمد است»، «هجرت»، «نی‌انبان مشترک»، «زمان آبستن جنگی است»، «جنگی مثل عاشورا» و آثار دیگری اشاره کرد.
ترانه: علی معلم در دهه‌های هفتاد و هشتاد به قالب ترانه روی آورد. حاصل این فعالیت، خلق ترانه‌های موفق و به‌یادماندنی بود. از جمله ترانه‌های او می‌توان به لاله‌ی عشق با اجرای محمد اصفهانی و بارون با صدای استاد محمدرضا شجریان و موسیقی کیهان کلهر اشاره کرد.
افتخارات و دستاوردهای علی معلم دامغانی
۱- نوآوری در مثنوی: یکی از برجسته‌ترین کارهای علی معلم، بدعت و نوآوری او در قالب مثنوی است. او با بهره‌گیری از عناصر کلاسیک این قالب و ترکیب آن با سه محتوای انقلابی، عرفانی و مدرن، به مثنوی نظمی نوین بخشید. این خلاقیت، جایگاه او را در میان شاعران انقلاب اسلامی منحصربه‌فرد کرده، چرا که این خلاقیت از عهده‌ی هرکسی برنمی‌آید.
۲- ترانه‌سرایی و موسیقی: خوانندگان بزرگی مانند استاد محمدرضا شجریان، علیرضا افتخاری و محمد اصفهانی ترانه‌های علی معلم را اجرا کرده‌اند. زبان لطیف و پرمحتوای این ترانه‌ها توانسته است توجه طیف وسیعی از مخاطبان را به خود جلب کند و جایگاه ویژه‌ای برای او در عرصه‌ی ترانه‌سرایی رقم بزند.
۳- اشعار علی معلم همواره در خدمت انقلاب اسلامی و ادبیات مقاومت بوده‌اند. در یکی از جلسات نقد، گزیده اشعار علی معلم دامغانی با همت منتقدانی مانند محمدکاظم کاظمی و یوسفعلی میرشکاک بررسی شد و بر تأثیرگذاری عمیق او در شعر انقلاب و ادبیات مقاومت تأکید شد.
۴- علی معلم با خلق قالب‌های نوین در مثنوی، ارتباطی میان ادبیات کهن و ادبیات‌معاصر برقرار کرده است. این تلفیق توانسته است به غنای ادبیات فارسی بیفزاید و پلی میان سنت و مدرنیته ایجاد کند.
علی معلم دامغانی در سال ۱۳۸۰ در نخستین همایش چهره‌های ماندگار به‌عنوان چهره‌ی ماندگار در عرصه‌ی شعر و ادب فارسی معرفی شد. همچنین، او برنده‌ی نخستین جایزه‌ی ادبی عاشورا شد که به آثار مرتبط با فرهنگ عاشورایی و ادبیات آن تعلق می‌گیرد. در نخستین دوره‌ی جشنواره‌ی بین‌المللی شعر فجر، معلم در بخش تصنیف و ترانه برگزیده شد. او همچنین به‌عنوان دبیر سومین جشنواره بین‌المللی شعر فجر منصوب گردید و نقش مهمی در ترویج شعر و ادبیات‌معاصر ایفا کرد.
مروری بر کتاب‌ها و آثار علی معلم دامغانی
رجعت سرخ ستاره: این کتاب، تنها اثر مستقل علی معلم است که به چاپ رسیده است. چاپ اول این اثر در سال ۱۳۶۰ منتشر شد و چاپ دوم آن، ۲۵ سال بعد، در سال ۱۳۸۵، به اصرار دیگران و با کوشش دکتر محمدرضا ترکی روانه‌ی بازار شد. علی معلم در پاسخ به پرسش یکی از مصاحبه‌کنندگان درباره‌ی دلیل عدم چاپ سایر آثارش، چنین گفت: «وقتی آخرین بار خانه‌ام را عوض کردم، حدود سه کارتن از پیش‌نویس‌های شعرهایم را از خانه بیرون گذاشتم. وقتی خودم تقریباً پنج هزار جلد کتاب دارم، چرا باید به حجم کتاب‌هایم بیفزایم؟ بشر از کتاب چیزی کم ندارد، اما آنچه کم دارد، وقت خواندن کتاب است.»
گزیده اشعار علی معلم: این کتاب حاصل تلاش و گردآوری علاقه‌مندان آثار علی معلم، آقایان محمد نوراللهی و ابوطالب مظفری است و به بررسی و جمع‌آوری اشعار معلم در قالب‌های مختلف می‌پردازد. فصل نخست به مثنوی‌های کتاب رجعت سرخ ستاره اختصاص دارد. غزلیات این اثر در کتاب گنجانده نشده‌اند، زیرا به گفته‌ی گردآورندگان، این غزل‌ها به گذشته‌ای دور و فراموش‌شده تعلق دارند. فصل دوم شامل مثنوی‌هایی است که پس از انتشار رجعت سرخ ستاره سروده شده‌اند؛ اما تاکنون در هیچ جایی به چاپ نرسیده‌اند. محمد نوراللهی این اشعار را از جنگ‌ها، مطبوعات و حتی دست‌نویس‌های پراکنده گردآوری کرده است. فصل سوم به قصیده‌هایی می‌پردازد که پیش از رجعت سرخ ستاره سروده شده‌اند ولی تاکنون منتشر نشده بودند. فصل چهارم به ترانه‌های علی معلم اختصاص دارد. ترانه‌هایی که شاعر بیش از یک دهه به آن‌ها مشغول بوده است و نشان‌دهنده‌ی تسلط و توانایی او در این قالب ادبی هستند. این ساختار، کتاب را به مرجعی ارزشمند برای آشنایی با ابعاد مختلف اشعار علی معلم تبدیل کرده است.
از دیگر آثار علی معلم می‌توان به کتاب‌های شرحه شرحه است و صدا در باد اشاره کرد. این کتاب‌ها حاوی شعرهایی با قالب نو و مثنوی هستند که مضمون‌های معنوی، عاشقانه یا مذهبی را در خود جای داده‌اند.
حواشی
ماجرای بیش از ۵۰۰ تابلوی نقاشان ایرانی در زمان تصدی او بر ریاست فرهنگستان هنر:
در دوران تصدی علی معلم بر ریاست فرهنگستان هنر، ادعای مهمی مطرح شد که توجه افراد زیادی را جلب کرد. معلم اعلام کرد: «قابل‌توجه اهالی فرهنگ و هنر و مقامات مسئول، به این وسیله اعلام می‌کند که بیش از ۵۰۰ تابلو از آثار نقاشان ایرانی که با تطمیع و تأثیرگذاری در مدیران و بعضی از کارمندان، به بهانه نمایشگاه و… بدون شناسنامه و سند به خزانه‌ی فرهنگستان تحمیل شده است، در اختیار این نهاد فرهنگی قرار دارد. شرکت پارس آریان به سرپرستی آقای امین تفرشی مدعی مالکیت آن است که این ادعا باید اثبات شود. در حال حاضر این آثار متعلق به مردم و میهن اسلامی است.» این ادعا با واکنش و پاسخ شرکت مربوطه همراه بود، اما این مسئله همچنان یکی از نکات جنجالی در زمان ریاست معلم بر فرهنگستان هنر باقی مانده است.
