سیدحسن تقی زاده
زندگینامه و معرفی کتاب‌های سیدحسن تقی زاده
سید حسن تقی زاده (Hassan Taqizadeh) یکی از مهم‌ترین چهره‌های سیاسی، فرهنگی و علمی ایران در دوران معاصر بود. او نقش برجسته‌ای در نهضت مشروطه ایفا کرد و به‌عنوان یکی از رهبران اصلی جنبش مشروطه‌خواهی شناخته می‌شود. تقی‌زاده، به واسطه‌ی دیدگاه‌های اصلاح‌طلبانه‌اش در حوزه‌های سیاست و فرهنگ، مورد حمایت و انتقاد طیف‌های مختلف قرار گرفت. زندگی او، چه در حوزه‌ی سیاست و چه در حوزه‌ی فرهنگ، همچنان موضوع بررسی‌های تاریخی و پژوهش‌های علمی است.
بیوگرافی سید حسن تقی زاده
سید حسن تقی‌زاده در رمضان ۱۲۹۵ هجری قمری (مصادف با ۵ مهر ۱۲۵۷ خورشیدی) در خانواده‌ای مذهبی در تبریز به دنیا آمد. پدرش، سید تقی اردوبادی، امام‌جماعت مسجد حاج صفرعلی و همچنین مکتب‌دار بود. او از شاگردان برجسته‌ی مرتضی انصاری در حوزه‌ی علمیه‌ی نجف به شمار می‌رفت و به دلیل تقوا و دانشش در میان مردم شهرت داشت. تربیت مذهبی و علمی خانواده، تأثیر زیادی بر شخصیت و اندیشه‌های سید حسن گذاشت و زمینه‌ساز ورود او به عرصه‌های سیاسی و فرهنگی شد. او در چهار سالگی خواندن قرآن را آغاز کرد. از هشت سالگی یادگیری زبان عربی را شروع کرد و در چهارده سالگی به تحصیل علوم عقلی، ریاضیات، و هیئت (ستاره‌شناسی) پرداخت.
سید حسن در زمینه‌های مختلف علمی، از جمله حکمت قدیم، طب جدید، علم تشریح، و هیئت نوین مطالعه کرد و در مدرسه‌ی مموریال، با علوم جدید آشنا شد. او اصول فقه را نزد میرزا محمود اصولی و حاج میرزا حسن فراگرفت. به‌رغم مخالفت پدرش، او با کمک دوست نزدیکش، میرزا محمدعلی‌خان تربیت، در زمینه‌ی علوم جدید و زبان فرانسوی نیز مهارت یافت.
آغاز فعالیت فرهنگی
در حدود ۲۰ سالگی، سید حسن تقی‌زاده تحت‌تأثیر آثار نویسندگانی همچون عبدالرحیم طالبوف، میرزا ملکم‌خان، و نویسندگان تجددخواه نشریاتی نظیر «اختر» و «حبل‌المتین»، علاقه‌ی شدیدی به علوم جدید غربی، اندیشه‌های سیاسی اروپایی، و افکار آزادی‌خواهانه و ضداستبدادی پیدا کرد. این علاقه، او را به تشکیل محفلی روشن‌فکرانه در تبریز واداشت که هدف آن ترویج اندیشه‌های نو بود. در سال ۱۲۸۰ خورشیدی، او به همراه محمدعلی تربیت و دوستان دیگرش تصمیم به تأسیس مدرسه‌ای با نام «تربیت» گرفت که به دلیل مخالفت روحانیان عملی نشد. پس از آن، با همان جمع، کتاب‌فروشی «تربیت» را راه‌اندازی کرد.
در ادامه، تقی‌زاده و یارانش دوهفته‌نامه‌ی «گنجینه‌ی فنون» را در سال ۱۲۸۱ خورشیدی منتشر کردند که به آموزش و ترویج علوم و معارف جدید اختصاص داشت، اما به دلیل شرایط نامساعد تعطیل شد. او از سال ۱۲۸۳ تا ۱۲۸۴ به قفقاز، عثمانی، لبنان، و مصر سفر کرد و با روشن‌فکران و روزنامه‌نگاران برجسته‌ای مانند جرجی زیدان و زین‌العابدین مراغه‌ای ملاقات کرد که تأثیر عمیقی بر تفکراتش داشت.
فعالیت‌های سیاسی
در سال ۱۲۸۴، سید حسن تقی‌زاده پس از بازگشت از سفرهای خارجی، به مبارزان تبریزی جنبش مشروطه پیوست. او با انتخاب به نمایندگی تبریز در مجلس اول، به‌سرعت در میان روشن‌فکران و آزادی‌خواهان جایگاه یافت و رهبری جناح تجددخواه مجلس را به دست گرفت. فعالیت‌های او، موجب خشم محمدعلی شاه و استبدادگران شد. پس از به توپ بستن مجلس، او به سفارت بریتانیا پناه برد و به دلیل فشارهای سیاسی به تبعید فرستاده شد.
تقی‌زاده در اروپا به فعالیت‌های فرهنگی و سیاسی پرداخت، از جمله همکاری با ادوارد براون و تأسیس «کمیته‌ی ایران» برای حمایت از مشروطه‌خواهان. در سال ۱۲۸۷ مخفیانه به ایران بازگشت و به تبریز رفت. پس از فتح تهران در ۱۲۸۸، او در هیئت‌مدیره‌ی موقت حضور یافت و از نمایندگان فعال مجلس دوم شد. در مجلس دوم، او با رهبری حزب دموکرات، عقایدی مانند تفکیک دین از سیاست را پیش برد که مخالفت علما را برانگیخت. با ترور سید عبدالله بهبهانی در ۱۲۸۹ و متهم شدن تقی‌زاده به دخالت در این قتل، فضا علیه او تیره شد. با ترور یکی از نزدیکانش و فشارهای روس‌ها، او در نهایت تبریز را ترک کرد و به استانبول رفت، جایی که دوران تبعید خود را ادامه داد.
پس از تبعید، او به مدت ۱۴ سال در خارج از کشور اقامت داشت. تقی‌زاده در انتخابات مجلس سوم که در غیاب او برگزار شد، به نمایندگی انتخاب شد، اما به ایران بازنگشت.
در سال ۱۹۱۳، پیش از آغاز جنگ جهانی اول، تقی‌زاده به آمریکا رفت؛ اما با شروع جنگ جهانی اول، به‌عنوان یک فعال ضد انگلیسی، با دولت آلمان ارتباط برقرار کرد و به دعوت کنسول آلمان در نیویورک، به برلین رفت و کمیته‌ای به نام «کمیته‌ی مِلّیون ایرانی» تأسیس کرد. تقی‌زاده با تأسیس مجله‌ی «کاوه» نیز گام مهمی در تقویت فعالیت‌های سیاسی ایرانیان برداشت.
او در طول جنگ جهانی اول، فعالیت‌های سیاسی خود را گسترش داد در کنگره‌ی سوسیالیست‌ها در سوئد نیز شرکت کرد و بیانیه‌ای تحت عنوان «دادخواهی ملت ایران» منتشر ساخت. پس از پایان جنگ، دولت ایران با تقی‌زاده تماس گرفت و او چند مأموریت سیاسی را پذیرفت.
تقی‌زاده در نهایت به ترویج گرایش آمریکایی در ایران نیز پرداخت و معتقد بود که باید روابط ایران با آمریکا تقویت شود.
او پس از بازگشت به ایران، از چپ‌گرایی گذشته‌ی خود فاصله گرفت و از سردار سپه حمایت کرد. در دوران حکومت رضاشاه، تقی‌زاده به مناصب مختلفی رسید و در برنامه‌های اصلاحات رضاشاه همکاری کرد. در ۱۳۲۸ به مجلس سنا راه یافت و در ۱۳۳۴ دوباره رئیس مجلس سنا شد. تقی‌زاده تا سال ۱۳۴۶ سناتور بود و شش سال ریاست مجلس سنا را بر عهده داشت که بخشی از آن با دوران بحرانی نهضت ملی شدن صنعت نفت هم‌زمان بود. او و برخی سناتورها در برابر فشارهای مخالفان، از مصدق حمایت کردند.
پایان زندگی
تقی‌زاده در سال‌های پایانی عمر، فلج شد و در ۸ بهمن ۱۳۴۸ در ۹۱ سالگی در تهران درگذشت و در آرامگاه ظهیرالدوله به خاک سپرده شد. او تا پایان عمر در کنار همسرش زندگی کرد و فرزندی نداشت.
فعالیت‌های علمی و فرهنگی
تقی‌زاده فعالیت‌های علمی و فرهنگی گسترده‌ای داشت که شامل تحقیق، تألیف، روزنامه‌نگاری، تدریس، کتاب‌شناسی و ایراد سخنرانی می‌شد. او در تأسیس و سازماندهی نهادهای علمی نیز نقش داشت. برخی از مهم‌ترین آثار او شامل پژوهش‌هایی درباره‌ی تاریخ تقویم، آیین مانی، تاریخ عرب جاهلی و فردوسی بود. او همچنین در دانشگاه‌های معتبر همچون کمبریج و کلمبیا تدریس کرد.
دیدگاه‌های تقی‌زاده درباره‌ی فرهنگ غربی و تغییر خط فارسی به لاتینی با مخالفت‌های زیادی روبرو بود. بعدتر، به‌تدریج به مدافع تقویت فرهنگ ملی و زبان فارسی تبدیل شد.
در دوران رضاشاه، در فعالیت‌های فرهنگی مختلفی از جمله کمیسیون معارف و انجمن آثار ملی، شرکت داشت و در دوران پهلوی دوم در نهادهایی مانند فرهنگستان ایران و شورای عالی فرهنگ و هنر، فعالیت می‌کرد. برخی معتقدند که ارتباطات او با فراماسونری، در نفوذش در این نهادها مؤثر بود.
تقی‌زاده در دوران جوانی و در اوایل مشروطه، نظریه‌ای مبتنی بر غربی شدن جامعه‌ی ایران مطرح کرد. او معتقد بود که تنها از طریق پذیرش کامل تمدن غرب می‌توان پیشرفت و توسعه را در ایران تحقق بخشید. اما بعداً از این دیدگاه برگشت و در کتاب «اخذ تمدن خارجی»، به‌نوعی انتقاد از افراط‌گرایی در پذیرش فرهنگ غربی پرداخت. بااین‌حال، هنوز هم برخی او را نماد غربی‌سازی ایران می‌دانند.
مروری بر کتاب‌ها و آثار سید حسن تقی زاده
از جمله کتاب‌های تقی‌زاده می‌توان «اخذ تمدن خارجی»، «از پرویز تا چنگیز»، «تاریخ علوم در اسلام» و «تحقیقی در احوال ناصرخسرو قبادیانی» را نام برد. در اینجا به معرفی گزیده‌ای از کتاب‌های او می‌پردازیم که در سایت و اپلیکیشن طاقچه، در اختیار علاقه‌مندان قرار دارند.
کتاب «تاریخ اوایل انقلاب و مشروطیت ایران؛ سه خطابه از سید حسن تقی‌زاده» شامل سه سخنرانی است که در تاریخ‌های ۲۹ دی، ۶ و ۱۳ بهمن ماه ۱۳۳۷ در باشگاه مهرگان ایراد شده‌اند. این کتاب از سوی نشر ارس منتشر شده و به بررسی وقایع و تحولات اوایل انقلاب مشروطه از دیدگاه تقی‌زاده می‌پردازد.
کتاب «سرگذشت سید حسن تقی‌زاده به قلم خود او» یکی از منابع مهم موجود در مجموعه‌ی نسخه‌های قدیمی کتابخانه‌ی مرکزی دانشگاه تهران است. این کتاب که به‌صورت اسکن شده در دسترس قرار گرفته، به بررسی زندگی و فعالیت‌های سیاسی، فرهنگی و علمی تقی‌زاده می‌پردازد.
کتاب «مانی و دینه» یکی دیگر از کتاب‌های مجموعه‌ی نسخه‌های قدیمی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران است که به‌صورت اسکن شده در اختیار علاقه‌مندان قرار دارد. این کتاب با تحلیل دقیق، به بررسی اصول دین مانوی، تاریخچه آن و تأثیرات این دین بر فرهنگ و تاریخ ایران می‌پردازد.
کتاب «مقالات تقی‌زاده» شامل مقالاتی در زمینه‌های تاریخی، اجتماعی و فرهنگی است که با رویکردی علمی و تحلیلی نوشته شده‌اند. موضوعات متنوع این آثار شامل مشروطیت، تاریخ ایران، مانی‌شناسی، و تحلیل شخصیت‌ها و رویدادهای تاریخی است که تأثیر عمیقی بر فرهنگ و سیاست ایران داشته‌اند. نوشته‌های تقی‌زاده با صراحت و دقت علمی، دیدگاه‌های تازه‌ای در مورد تحولات تاریخی و فرهنگی ایران ارائه می‌دهند و منبعی غنی برای پژوهشگران و علاقه‌مندان به تاریخ و ایران‌شناسی به شمار می‌روند.
کتاب «زندگی طوفانی» هفتمین جلد از مجموعه «مقالات تقی‌زاده» است و به شرح زندگی شخصی، خانوادگی و فعالیت‌های سیاسی، اجتماعی و ادبی تقی‌زاده می‌پردازد.
کتاب «من تقی‌زاده هستم» نوشته‌ی علی معصومی، با ارائه‌ی روایت‌های شخصی تقی‌زاده، که خود شاهد عینی بسیاری از تحولات بوده، بینشی منحصربه‌فرد از رویدادهای سیاسی و اجتماعی دوران مشروطه ارائه می‌دهد و راهنمایی مفید برای درک بهتر تاریخ مشروطه و نقش شخصیت‌های کلیدی آن به شمار می‌رود.
