ریچارد داوکینز

ریچارد داوکینز (Clinton Richard Dawkins) رفتارشناس و زیست‌‌شناس مطرح بریتانیایی متولد سال ۱۹۴۱ در نایروبی کنیا است. نظرات داوکینز درباره‌‌ی رفتارشناسی، علوم فرگشتی و خوانش نوین نظریه‌‌ی داروین، از وی چهره‌‌ی مطرح و صاحب‌‌نامی ساخته است. از داوکینز آثار متنوعی همچون «سرگذشت شگفت‌‌انگیز حیات روی زمین»، «ژن خودخواه» و «ساعت‌‌ساز نابینا» به چاپ رسیده است.

بیوگرافی ریچارد داوکینز

ریچارد داوکینز با نام کامل کلینتون ریچارد داوکینز در ۲۶ مارس ۱۹۴۱ میلادی در نایروبی، پایتخت کنیا به دنیا آمد. پدر ریچارد از سربازان بریتانیایی مشغول به خدمت در جنگ جهانی دوم در کنیا بود. دوران کودکی ریچارد در کنیا سپری شد تا اینکه در سال ۱۹۴۹ میلادی، آن‌‌ها به انگلستان بازگشتند.

به دلیل علاقه‌‌ای که ریچارد در پرسش‌‌گری داشت، او خیلی زود و در همان دوران کودکی شروع به سؤال پرسیدن درباره‌‌ی چرایی پدیده‌‌های زیستی و طبیعی از پدر و مادر خود کرد. پدر و مادرش، تا حدی پاسخگوی سؤالات او بودند، ولی از دوران نوجوانی به بعد، ریچارد نیاز داشت که پاسخ‌‌هایی علمی‌‌تر و متفاوت درباره‌‌ی پدیده‌‌های جهان، به دست آورد. او در سن ۱۶سالگی با نظریه‌‌ی داروین آشنا شد و شروع به تشکیک درباره‌‌ی خالق پدیده‌‌های جهان کرد.

تحصیل در دانشگاه

ریچارد داوکینز در سال ۱۹۵۹ میلادی واردِ کالجِ بالیولِ آکسفورد شد و تحصیلات خود را در رشته‌‌ی جانورشناسی آغاز کرد. داوکینز ابتدا لیسانس خود را در سال ۱۹۶۲ میلادی از آکسفورد دریافت کرد و سپس با ماندن در آکسفورد تحصیلات خود را تا مقطع دکترا در این دانشگاه ادامه داد. او در سال ۱۹۶۶، موفق به اخذ مدرک دکترای رفتارشناسی جانوری شد. او به همراه دکتر نیکو تینبرگن، استاد راهنما و همکارش در این دانشگاه، پژوهش‌‌های خود را پیرامون رفتارشناسی جانوران آغاز کرد. تینبرگن، نویسنده‌‌ی کتاب «مطالعه‌‌ی غریزه»، یکی از نخستین زیست‌‌شناسانی بود که پژوهش‌‌هایی پیرامون کشف و توضیح ماهیت رفتارهای جانوران انجام داده بود. داوکینز مابین سال‌‌های ۱۹۶۷ تا ۱۹۶۹ میلادی به‌عنوان استادیار در دانشگاه برکلی کالیفرنیا فعالیت کرد. او در سال ۱۹۷۰ میلادی به آکسفورد بازگشت و به‌عنوان استاد در این دانشگاه مشغول به کار شد.

ریچارد داوکینز نخستین کتابش را در سال ۱۹۷۶ میلادی به نام «ژن خودخواه» منتشر کرد. این کتاب به دلیل اصلاح و خوانشی نوین درباره‌‌ی نظریه‌‌ی داروین نزد خوانندگان مطرح گشت. به اعتبار نظرات مختلف داوکینز در زمینه‌‌ی زیست‌‌شناسی و رفتارشناسی، کتاب‌‌های دیگر او نیز همچون «فنوتیپ گسترش‌‌یافته»، «ساعت‌‌ساز نابینا» و «نهری از عدن» مورد توجه علاقه‌‌مندان و خوانندگان قرار گرفت.

فعالیت‌‌های علمی

یکی از فعالیت‌‌های پرتکرار داوکینز، شرکت در جلسات سخنرانی و بیان نظرات علمی‌‌اش در این محافل بوده است. نمونه‌‌ی این سخنرانی‌‌ها را می‌‌توان در سخنرانی وی در یادبود مایکل فارادی، توماس هاکسلی و نیکو تینبرگن یافت. او علاوه بر کرسی استادی در دانشگاه و چاپ کتاب‌‌های گوناگون، به‌عنوان نویسنده با مجلات معتبر علمی و دانشنامه‌‌های معتبر همچون انکارتا همکاری داشته است.

ریچارد داوکینز از سال ۱۹۷۰ میلادی به‌‌طور متناوب به‌عنوان استاد در دانشگاه آکسفورد، مشغول به تدریس بوده است. داوکینز از همان موقع تا زمان بازنشستگی‌‌اش در سال ۲۰۰۸ میلادی، عضو هیئت علمی نیوکالج آکسفورد بوده است. او در سال ۱۹۹۵ میلادی، توانست صاحب کرسی فهم عمومی چارلز سیمونی آکسفورد شود.

اعتقادات ریچارد داوکینز

داوکینز در دوران نوجوانی با نظریه داروین آشنا و از همان دوران معتقد شد که وجود عالم به طراح و خالقی بیش از قدرت طبیعت نیاز ندارد. او نظریه‌‌ی تکامل را پاسخ به موجودیت عالم و پدیده‌‌های داخل آن می‌‌داند. بنابراین، او رفته‌‌رفته نظریاتش را به سمت الگوی جهانی بی‌‌خدایی برده است. با این حال، او از جنبه‌‌ی دینی به ماهیت خالق و خدا نمی‌‌پردازد، بلکه معتقد است که پرسش‌‌های علمی نیازمند پاسخ‌‌های علمی هستند و آفرینش‌‌گرایی جایی در علم ندارد. داوکینز به تدریج از نظریه‌‌ی بی‌‌خدایی طرفداری نمود و این طرفداری تاکنون باقی مانده است. شدت و حرارت فعالیت‌‌های وی در جهت تبلیغ و تبیین بی‌‌خدایی متکی بر علم، منتقدان جدی و طرفداران پر و پا قرص دارد. عمده‌‌ی تلاش او آن است که اعتقادات و آرایش را مبتنی بر شواهد و قرائن و همچنین متکی بر استدلال‌‌های متقن استوار کند و به‌شدت از اینکه به دگماتیسم و بنیادگرایی مرتبطش کنند، بیزار است. با این حال، خودش نیز می‌‌داند که سخنانش بی‌‌شباهت به اعتقادات جزم‌‌اندیشانه نیست.

خصوصیات فردی داوکینز

ریچارد داوکینز از نظر شخصیتی فردی باذکاوت، پرشور و پرکار است. او در آثار و سخنرانی‌‌هایش بعضا از ادبیاتی شاعرانه و تأثیرگذار، بعضا گزنده و تلخ، بعضا سرشار از تمسخر و کنایه استفاده می‌‌کند. او از بسترهای متنوعی برای بیان نظراتش بهره جسته است. تفکرات داوکینز نه فقط از طریق کتاب و مقاله، بلکه در قالب‌‌های دیگر همچون مستندها، شوهای تلویزیونی و برگزاری مناظرات به علاقه‌‌مندان آرای وی عرضه شده است.

نقدهای وارد بر نظریات داوکینز و آثارش

افکار و نظرات داوکینز در آثارش نمود یافته است. آنچه که بیشترین سهم از دیدگاه‌‌های وی را به خود اختصاص داده است، دو رویکرد اصلی وی در خوانش نوین از نظریه‌‌ی تکامل داروین و روش تبیینی این نظریه در علوم تجربی است. او در آثارش به‌‌خصوص در «ژن خودخواه» و «ساعت‌‌ساز نابینا» منکر خدا می‌‌شود و بحث‌‌های پیرامونی درباره‌‌ی وجود خدا را غیرعلمی و مرتبط با دین و مذهب می‌‌داند. بنابراین اصلی‌‌ترین نقدها بر نظریات داوکینز به خداناباوری وی از طریق خوانشِ نظریه‌‌ی داروین است.

در یک نمونه، مناقشه‌‌ای میان آرای داوکینز و منتقدانش درباره‌‌ی استدلال فرآیند انباشتی وجود دارد. مقصود داوکینز از این تعریف این است که اگر پیدایش اشکال پیچیده‌‌ی حیاتی را محصولی از هزاران رشد و توسعه‌‌ی کوچک که هر یک از آن‌‌ها فقط اندکی محتمل هستند، در نظر بگیریم؛ آن‌‌گاه ما به تبیین درست رسیده‌‌ایم. منظور این است که حیات همه‌‌ی موجودات با مجموعه‌‌ای از عناصر ساده آغاز شده است که از طریق راه‌‌های مختلف با هم ترکیب شده‌‌اند و پس از پیمودن مسیر تکاملی به پیدایش موجودات زنده منجر شده است. انتقاداتی که بر استدلال داوکینز وارد است این است که این استدلال مستلزم دور است؛ چون انتخاب انباشتی خودش نیازمند تبیین است. به‌‌طور مثال کیث وارد، فیلسوف خداباور انگلیسی معتقد است که استدلال داوکینز درباره‌‌ی رفع حیرت و ناباوری عمل نمی‌‌کند. وارد توضیح می‌‌دهد که زمانی که پیدایش تصادفی و خودبه‌‌خودی یک نتیجه‌‌ای که پیچیده و مطلوب است رخ می‌‌دهد عملکرد ما به سمت حیرت و شگفتی سوق پیدا می‌‌کند. حال آنکه با توجه به استدلال داوکینز، شگفتی جای خود را به قانون می‌‌دهد و دیگر خبری از حیرت نخواهد بود.

معرفی مستندهای داوکینز

ریچارد داوکینز در پروژه‌‌های مستند، به‌عنوان نویسنده، تهیه‌‌کننده و بازیگر حضور داشته است. فیلم مستند «ریشه‌‌ی همه‌‌ی شرها؟» (۲۰۰۶) به کارگردانی راسل بارنِز و نویسندگی ریچارد داوکینز، اثری تند و انتقادی راجع به تأثیرات منفی دین (اسلام، یهودیت و مسیحیت) بر رشد اعمال مجرمانه بر کودکان تمرکز دارد. داوکینز در این اثر به سراغ کودکانی می‌‌رود که در مدارس دینی رشد می‌‌یابند؛ ولی عملکرد دین در آن‌‌ها، موجب سوق یافتنشان به فعالیت‌‌های تروریستی شده است. این فیلم مستند، بازخوردهای بسیار مختلفی را به خود دیده است. از تکفیری خواندن سازندگان تا تحسین خداناباوران، مجموعه‌‌ای از نقدهایی بوده است که «ریشه‌‌ی همه‌‌ی شرها؟» را به یک اثر جنجالی تبدیل کرده است.

ریچارد داوکینز در مینی سریال سه قسمتی «نبوغ چارلز داروین» (۲۰۰۸)، چگونگی کارکرد تکامل طبیعی را با حضور در طبیعت برای مخاطبان تبیین می‌‌کند. او در این مینی‌‌سریال به مباحثی که پیش از این در کتاب‌‌های «ژن خودخواه» و «ساعت‌‌ساز نابینا» به آن‌‌ها اشاره کرده بود، از طریق مستند تصویری جلوه‌ی بصری می‌‌دهد.

مستند «دشمنان خرد» (۲۰۰۸) به کارگردانی جاش تیمونن و نویسندگی و بازیگری داوکینز، درباره‌‌ی صحبت‌‌های او با صاحب‌‌نظرانی همچون کریستوفر هیچِنز، سام هریس و دنیل دِنِت پیرامون علم، خدا، دین، مبنای آفرینش جهان، علوم طبیعی و غیره است.

«تهدید مدارس دینی؟» (۲۰۱۰) عنوان مستند دیگری از ریچارد داوکینز است. او در این مستند تلویزیونی به سراغ مدارس مذهبی دولتی می‌‌رود و تأثیر الهی و مذهبی دین بر کودکان را مورد کاوش قرار می‌‌دهد. این مستند در راستای نظریه‌‌ی غیرعلمی بودن مباحث دینی از سمت داوکینز ساخته شده است.

ریچارد داوکینز چه جوایز و افتخاراتی کسب کرده است؟

ریچارد داوکینز در سال ۱۹۸۷ میلادی به دلیل نوشتن کتاب «ساعت‌‌ساز نابینا» جایزه‌ی انجمن سلطنتی ادبیات و جایزه‌ی ادبی لس‌‌آنجلس را دریافت کرد. ضمنا فیلم تلویزیونی این کتاب از سری برنامه‌‌های هوریزون، توانست برنده‌ی بهترین برنامه‌‌ی علمی سال ۱۹۸۷ میلادی در بخش جایزه‌‌ی علم-فناوری شود.

داوکینز در سال ۱۹۸۹ میلادی، برنده‌‌ی مدال نقره‌‌ی انجمن جانورشناسی لندن شد. او در سال ۱۹۹۰ میلادی، توانست جایزه‌‌ی انجمن سلطنتی مایکل فارادی را از آن خود کند. داوکینز در سال ۱۹۹۴ میلادی، برنده‌‌ی جایزه‌‌ی ناکایاما برای علوم مرتبط با انسان شد. او همچنین در سال ۱۹۹۷ میلادی به عضویت انجمن سلطنتی ادبیات درآمد و جایزه‌‌ی بین‌‌المللی کازموس را به دست آورد.

در سال ۲۰۰۴ میلادی، کالج بالیول آکسفورد به افتخار یک عمر دستاورد علمی، جایزه‌‌ای تحت عنوان جایزه‌‌ی داوکینز را تأسیس کرد. این جایزه به برترین پژوهش پیرامون بوم‌‌شناسی و رفتارشناسی جانوران در خطر انقراض اهدا می‌‌شود.

معرفی کتاب‌‌های ترجمه شده ریچارد داوکینز

شمار کتاب‌‌هایی که ریچارد داوکینز نوشته است، به بیش از ۲۰ عنوان می‌‌رسد. با این حال شماری از این کتاب‌‌ها اهمیت بیشتری از سایر عناوین دارند.

کتاب ژن خودخواه

«ژن خودخواه» (۱۹۷۶) نخستین کتاب داوکینز طرفداران و منتقدان جدی به خود دیده است؛ نظر به اینکه داوکینز تلاش دارد فرضیه‌‌ها و نظریه‌‌های علمی مورد قبول را دنبال کند، در این کتاب او مسئله‌‌ی انتخاب طبیعی را که پیش از این توسط داروین ارائه شده بود، شرح و بسط داد. موضوع مورد توجه او در این کتاب، تکمیل نظریه‌‌ی تکامل طبیعی است. ایده‌‌ی محوری «ژن خودخواه» تنازع بقاء و تلاش برای نامیرایی و جاودانگی در ابعاد ژنتیک است. نظر داوکینز این است که افراد، خانواده‌‌ها و گونه‌‌ها صرفا نقش انتقالی برای ژن‌‌ها و عبور آن‌‌ها از نسلی به نسل دیگر هستند. درواقع، رفتار تمامی موجودات زنده در خدمت ژن‌‌هاست و بدن مستعمره‌‌ی ژن است. «ژن خودخواه» پس از چاپ، واکنش دو طیف از خوانندگان را برانگیخت. طیف نخست، طرفداران داروینیسم بودند که از آرای داوکینز استقبال کردند و طیف دوم منتقدان نظریه‌‌ی داروین بودند که داوکینز را فردی با ریشه‌‌های اعتقادی الحادی می‌‌دانستند که دنباله‌‌رو افکار داروین است. «ژن خودخواه» نخستین بار در سال ۱۳۸۹، با ترجمه‌‌ی شهلا باقری توسط انتشارات پژواک وارد بازار کتاب ایران شد. در سال‌‌های بعد، ترجمه‌‌ی جلال سلطانی از این کتاب که توسط نشر مازیار روانه‌‌ی بازار شد، طرفداران بیشتری برای خود دست‌وپا کرد. این نسخه تاکنون شش بار تجدید چاپ شده است. ترجمه‌‌ی دیگر این کتاب نیز توسط نرگس رستمی گوران انجام شده است که نشر چشمه آن را به چاپ رسانده است.

کتاب فنوتیپ گسترش‌‌یافته

داوکینز پس از «ژن خودخواه» سراغ «فنوتیپ گسترش‌‌یافته» (۱۹۸۲) رفت. او نظریه‌‌ای که در «ژن خودخواه» مطرح کرد را در «فنوتیپ گسترش‌‌یافته» بسط داد و ناگفته‌‌هایی را که در کتاب قبل از ذکر آن‌‌ها پرهیز کرده بود در این کتاب گنجاند.

کتاب ساعت‌‌ساز نابینا

دیگر کتاب مطرح ریچارد داوکینز، «ساعت‌‌ساز نابینا» (۱۹۸۶) است. به گفته‌‌ی نویسنده، عبارت ساعت‌‌ساز نابینا از نوشته‌‌ی متخصصی معروف در زمینه‌‌ی الهیات در قرن هجدهم به نام ویلیام پالی گرفته شده است. داوکینز برای نگارش این کتاب از پالی الهام گرفته اما باورِ پالی به آفرینش‌‌گرایی را اشتباه او می‌‌دانست. اعتقاد داوکینز این است که تنها ساعت‌‌ساز طبیعت، نیروهای کورِ طبیعت هستند، هرچند که به شکل خاصی به کار گرفته شده‌‌اند. نابینابودن ساعت‌‌ساز هم به دلیل ناآگاهی و نابینایی انتخاب طبیعی است. ساعت‌‌سازی که داوکینز از آن نام می‌‌برد پیش از این توسط داروین کشف شده بود؛ با این حال، او این ساعت‌‌ساز را نابینا توصیف می‌‌کند چون نه پیش‌‌بینی‌‌ می‌‌کند و نه توانایی بینایی دارد، او نه سر دارد و نه چشم بصیرت برای پیش‌‌بینی آینده، به همین خاطر هم نابیناست. «ساعت‌‌ساز نابینا» اولین بار در سال ۱۳۸۸، با ترجمه‌‌ی محمود بهزاد و شهلا باقری توسط نشر مازیار در بازار کتاب ایران ارائه شد. این نسخه تاکنون چهار بار تجدید چاپ شده است. در سال‌‌های گذشته این کتاب با همین عنوان و عناوین «نابینا» و «ساعت‌‌ساز کور» توسط مترجمان دیگر ترجمه شده است.

کتاب نهری از عدن

در سال ۱۹۹۵ میلادی، داوکینز خلاصه‌‌ای از نظراتش را که پیش از این در کتاب‌‌های قبلی خود ارائه کرده بود، در کتاب «نهری از عدن» جمع‌‌آوری و منتشر کرد. منظور نویسنده از نهر، خوانشی از دی اِن اِی است که در زمان جاری است. آنچه در این رود جریان دارد، اطلاعاتِ طبیعت است و نه خون، گوشت و غیره. این اطلاعات از بدن‌‌ها عبور می‌‌کنند و بر آن‌‌ها تأثیر می‌‌گذارند، اما دچار تأثر نمی‌‌شوند. محمدرضا توکلی‌‌صابری در سال ۱۳۹۷، این کتاب را با نام «رودخانه‌‌ی جاری از سرزمین عدن» ترجمه و انتشارات معین آن را منتشر کرده است.