خسرو روزبه
زندگینامه و معرفی کتاب‌های خسرو روزبه
خسرو روزبه (Khosro Roozbeh) ریاضی‌دان، سیلستمدار و نویسنده‌ی «سیاه و سفید» و جنجال‌برانگیز است. روزبه متولد اولین روز از آخرین ماه تابستان، یکم شهریور ۱۲۹۴ است. او همدانی است و در سامن، مرکز بخش سامن، از توابع ملایر، استان همدان به دنیا آمد.
بیوگرافی خسرو روزبه
پدر او ضیا لشکر نام داشت که یک ارتشی بود و وضع مالی خوبی نداشت. خسرو روزبه هوش و استعداد خارق‌العاده‌ای در علم ریاضیات داشته؛ به طوری که توانست زمانی که مشغول تحصیل در مدرسه‌ی آمریکایی ملایر در کلاس پنجم ابتدایی بود، رساله‌ای در زمینه‌ی حل معادلات درجه‌ی چهارم و درجات عالی از طریق تقسیم تسلسل بنویسد و به کمک آن مسائل شیخ بهایی (۷ مسئله‌ی شیخ بهایی) را که بر معادلات درجه عالی منتهی می‌گردد، حل کند. او مقطع متوسطه را در همدان به پایان برد. قطعا انتظار داریم که او وارد رشته‌های مهندسی یا علوم پایه همچون ریاضی شود اما روزبه به دلیل وضع نامناسب مالی پدر از سال ۱۳۱۳ وارد یک دبیرستان نظامی شد و دو سال بعد در سال ۱۳۱۵ در دانشکده افسری تهران پذیرفته شد و به تهران آمد.
ورود به دانشکده افسری
خسرو روزبه پس از ورود به دانشکده‌ی افسری خیلی زود در زمره‌ی شاگردان برجسته قرار گرفت و همواره در آن جایگاه باقی ماند. اما در سال ۱۳۱۸ به دلیل درگیری با فرمانده توپخانه به اهواز تبعید شد و پس از طی روزهای تبعید به تهران بازگشت. در سال ۱۳۲۰ برای آموزش دانشجویان در دانشکده‌های افسری، فنی، نظامی و حتی دامپزشکی انتخاب شد و در میان استادان نیز ممتاز و با سواد بود. در همین سال‌ها کتاب‌های گوناگونی (۱۶ جلد) با موضوع آموزش نظامی، ریاضی و فنی تالیف کرد. از جمله‌ی این کتاب‌ها می‌توان به شطرنج بالستیک، بالستیک خارجی و نقشه قنداق اشاره کرد. هم‌زمان با انتقال به توپخانه، روزبه در رشته مهندسی مکانیک دانشگاه تهران نیز ثبت نام کرد و پس از طی دوران تحصیل از رشته‌ی مهندسی مکانیک دانش‌آموخته شد.
مارکسیسم و آشنایی با حزب توده
شاید بتوان گفت ورود به دانشکده‌ی افسری و آشنایی با سرهنگ محمدعلی آذر سمت‌وسوی زندگی و افکار و اعتقادات او را تغییر و تحت تاثیر قرار داد. سرهنگ آذر یک کمونیست پرشور بود و روزبه از طریق او با مبانی مارکسیسم آشنا شد. در یکی از روزهای شهریور ۱۳۲۰ که متفقین ایران را اشغال کرده بودند و نظامیان بسیاری گرایش چپ داشتند، حزب توده یک سازمان نظامی مخفی تاسیس کرد. در آن زمان اولین رهبر این سازمان آرداشس اوانسیان بود؛ اما پس از بازگشت عبدالصمد عدل قاجار (عبدالصمد کامبخش) که برای تحصیل به روسیه رفته بود، کامبخش رهبر شد. در همین دوران آقای روزبه نیز مخفیانه به‌عنوان یکی از رهبران هیئت اجراییه سازمان افسری انتخاب شده بود. در تابستان ۱۳۲۴، کمی پس از پایان اشغال ایران، دو تن از افسران عضو سازمان افسران حزب توده علیه محمدرضا پهلوی که در آن زمان شاه بود، قیام مسلحانه کردند که به قیام افسران خراسان مشهور شد؛ اما به‌شدت و به‌سرعت سرکوب شدند و سازمان افسران تعطیل شد.
زندگی مخفیانه
پس از تعطیلی سازمان افسران خسرو روزبه سازمان افسران مخفی ایران را تشکیل داد و زندگی مخفیانه را انتخاب کرد. در همین دوران از زندگی، شروع به نگارش و نشر مقالات مختلفی با هدف افشای فساد سران ارتش و دعوت آن‌ها به مبارزه علیه حکومت کرد. او مقالات خود را با نام مستعار ستخر (ستوان توپخانه خسرو روزبه) منتشر می‌کرد. یکی دیگر از نام‌های مستعار او سعیدی بود.
معروف‌ترین اثر او نیز به نام اطاعت کورکورانه در همین سال‌ها چاپ شد و توجه افراد بسیاری را به خود جلب کرد؛ چراکه او در این کتاب برای مردم دل می‌سوزاند و حقایق را افشا می‌کرد.
فرارهای جنجالی
این اقدامات سیاسی توسط روزبه منجر به دستگیری او توسط رکن دوم ارتش در ۱۷ فروردین ۱۳۲۶ شد، قرار بر این شد تا او را به آذربایجان منتقل، محاکمه و تیرباران کنند. تمام برنامه‌ریزی‌ها انجام شده بود؛ اما هوش و نبوغ این ریاضی‌دان در نظر گرفته نشده بود که از قلم‌انداختن همین نکته شرایط فرار او و دوستانش را در روز ملاقات عمومی مهیا کرد. پس از یکسال در فروردین ۱۳۲۷ او مجدد دستگیر و به ۱۵ سال زندان و اعدام محکوم شد. اما دو سال بعد، مجددا با کمک دوستانش در خارج از زندان نقشه‌ای برای فرار کشیدند و همراه نه تن دیگر از اعضای حزب توده از زندان قصر فرار کردند.
نقشه‌ی فرار و سرقت
روزبه و دوستانش در داخل و خارج از زندان، برای فرار نقشه‌ای حساب‌شده کشیدند. بر اساس این نقشه‌ی فرار، شخصی با لباس نظامی خود را نماینده‌ی دستگاه قضایی و مسئول انتقال زندانی‌ها به زندان مرکزی معرفی می‌کند، با ارائه‌ی مدارکی جعلی او تایید می‌شود. زندانی‌ها و دو افسر که در جریان فرار بودند سوار کامیون همراه آن شخص شده و همگی فرار می‌کنند.
گفته می‌شود روزبه در سال ۱۳۳۲ برای تامین نیازهای مالی حزب توده همراه با هم‌قطارانش نقشه‌ای پیچیده کشید و هفتصد هزار تومان از بانک سرقت کرد. او تا سال‌های ۱۳۳۵- ۱۳۳۶ به فعالیت‌های خود ادامه داد و تلاش کرد تا گروه متلاشی‌شده را دوباره جمع کند، آن‌ها یک گروه سه نفره متشکل از خسرو روزبه، علی متقی و علی ثابت بودند. اما افراد ساواک به گروه آن‌ها نفوذ پیدا کرده بودند و این بار در شبی که خسرو روزبه با علی متقی و علی ثابت قرار داشت و وقتی به مکان تعیین‌شده رسید، دید هیچ‌کدام آن‌جا نیستند، وارد یک درگیری مسلحانه‌ی شدید با ساواک شد که تازه تشکیل شده بود و در نهایت مجروح و ابتدا به بیمارستان ارتش منتقل شد و این آخرین بار بود که او را دستگیر کردند. خسرو روزبه و بسیاری از افراد دیگر معتقد بودند علی متقی او را لو داده بود؛ اما خود او سال‌ها پس از ماجرای دستگیری روزبه در سال ۱۳۳۷، این موضوع را شدیدا رد کرد. در نهایت او پس از محاکمه و اعلام جرم‌هایی همچون قتل، جاسوسی و فرار از زندان در اردیبهشت ۱۳۳۷ در میدان تیر حشمتیه تیرباران شد.
خسرو روزبه تا پای اعدام به اعتقادات خود پایبند ماند و وصیت‌نامه‌ای هفتاد صفحه‌ای نوشت و در آن بر اعتقادات سیاسی‌اش همچون رد کاپیتالیسم و ستایش سوسیالیسم پافشاری کرد و جان خود را فدای آرمان انقلابی حزب توده کرد.
پس از اعدام...
هم‌فکر‌ها و هم‌عقیده‌های خسرو روزبه پس از اعدام، از او مجسمه‌ای ساختند و در ایتالیا نصب کردند. او پس از مرگ، هم‌رده‌ی بنیان‌گذار معنوی و فکری حزب توده در ایران، تقی ارانی قرار گرفت و هر ساله در سالروز اعدامش برای او بزرگداشت گرفتند و در مدح و ستایش او مقالاتی نوشتند. به همین علت در روزنامه‌ی پرفروش ایزوستیا، متعلق به شوروی و تریبون سوسیالیستی جماهیر شوروی از او به عنوان «مردی بود که افسانه شد» یاد شده است.
افکار و خط مشی روزبه خسروی
روزبه مخالف سرسخت دودمان پهلوی بود و البته ضد امپراتوری بریتانیا در ایران. اما پیرو معتقد و سرسخت کمونیست بود و از سیاست‌های شوروی پیروی می‌کرد. او در آثارش از لنین بسیار پیروی کرده است.
روزبه را چگونه توصیف کرده‌اند؟
وانسیان در خاطرات خود خسرو روزبه را اینگونه توصیف می‌کند: بی‌ریا، صادق و در عین حال رادیکال و ناشکیبا و مزدور استالین.
در سال‌های ۱۳۲۰ روزبه خسروی به شهرت بسیار زیادی رسیده بود؛ به گونه‌ای که یک روزنامه‌ی بریتانیایی او را لنین ایران خواند.
احمد شاملو در سال ۱۳۵۴ شعر خطابه‌ی تدفین را به خسرو روزبه تقدیم کرد. اما چون روزبه در بازجویی‌هایش به قتل محمد مسعود، روزنامه‌نگار و سردبیر نشریه‌ی مرد امروز نیز اعتراف کرده بود (البته برخی نیز این موضوع را رد می‌کنند)، شاملو نظرش را تغییر داد و نوشت: «مناسبت این شعر - اعدام خسرو روزبه - برای همیشه منتفی تلقی می‌شود. بشر اولیه‌ای که حاضر می‌شود تنها برای بهره‌برداری سیاسی، در مقام جلادی فاقد احساس، دست به قتل موجودی بی‌ارج‌تر از خود بیالاید، تنها یک جنایتکار است و بس. پس تأیید او - به هر دلیل که باشد - تأیید همه‌ی جلادان تاریخ است.»
بسیاری از طرفداران حزب توده او را قهرمان می‌دانستند و برای او مراسم سالگرد برگزار می‌کردند. درست در مقابل آن‌ها، برخی او را جنایتکار می‌دانند.
معرفی آثار خسرو روزبه
آقای خسروی مقالات فلسفی، سیاسی بسیاری نوشت، همچنین کتاب‌های آموزشی گوناگونی را تالیف کرد؛ اما در مجموعه آثار او می‌توان به ترجمه‌ی کتابی با نام عشق و مرگ نوشته‌ی رومن رولان و خودآموز زبان روسی به زبان فارسی اشاره کرد. او مخاطب آثارش را مردم کارگر می‌دانست و چون هدفش آگاهی آن‌ها بود مطالبش را با زبانی ساده و قابل فهم می‌نوشت.
کتاب اطاعت کورکورانه
کتاب اطاعت کورکورانه خودنگاره و روایتی تاریخی از زندگی خسرو روزبه است که برای اولین بار در سال ۱۳۲۶ به چاپ رسید. او در این کتاب با زبانی تند و صریح در رابطه با دوران پهلوی و استعمار انگلیس گفته و شرایط ارتش و واقعیات تاریخی را به خط تحریر درآورده است. روزبه کتاب خود را به افسران روشن‌فکر تقدیم کرد و هدفش از نگارش این کتاب را آگاهی‌بخشی درباره‌ی حزب توده و درجه‌دارانی قلمداد کرد که دوستدار ایران بوده‌اند. در سال ۱۳۲۶، در شرایطی که فراری بود و مخفیانه زندگی می‌کرد و کوچک‌ترین خط و ربطی ممکن بود او را لو بدهد، کتابش را به چاپ رساند که مورد استقبال هم قرار گرفت؛ اما فروش اصلی و شهرت آن بیشتر پس از اعدام او در سال ۱۳۳۷ به اوج رسید. این کتاب توسط انتشارات ارس در سال ۱۴۰۲ مجددا به چاپ رسیده است.
کتاب آموزش پیاده اصول علمی تیراندازی ادوات سبک برعلیه هدف‌های متحرک
این کتاب یکی از کتاب‌های مجموعه نسخه‌های قدیمی دانشگاه تهران است و توسط انتشارات کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران به چاپ رسیده است.
کتاب بازی عشق و مرگ با ترجمه‌ی روزبه
این کتاب توسط رومن رولان و به فرانسه نوشته شده است. بازی عشق و مرگ در اصل یک نمایشنامه است با مضمون عشق و وفاداری که در میانه‌ی انقلاب فرانسه به نگارش درآمد و روایت یک مثلث عشقی است. رولان سعی دارد در این کتاب مفهوم واقعی آزادی، برابری و برادری را نشان دهد. روزبه برای اولین بار و به‌عنوان اولین نفر این اثر را به فارسی برگرداند.
کتاب رفقا
این کتاب که توسط ای. مِتر نوشته شده است، داستانی است از انقلابیون مارکسیست در بلوک شرق اروپا، رمانی با تم سیاسی با دو شخصیت اصلی با باورهای مارکسیستی که شاید روزبه در هنگام ترجمه‌ی رمان بارها با آن‌ها هم‌ذات‌پنداری کرده است.
فرهنگ لغات و اصطلاحات فلسفی و اقتصادی و سیاسی
این کتاب نیز یکی از آثار مهم روزبه و در اصل یک مرجع و دایره‌المعارف در علوم انسانی به شمار می‌رود. روزبه در این کتاب به صورت علمی اصطلاحات مرسوم در علوم سیاسی، اقتصادی، فلسفی و جامعه‌شناسی را توضیح داده و تشریح کرده است.
خودآموز شطرنج
خودآموز شطرنج در گروه کتاب‌های آموزشی روزبه قرار می‌گیرد. او در این کتاب تلاش کرده روش‌های ویژه و بدیع این بازی را به زبان ساده برای علاقه‌مندان توضیح دهد. او بسیار به بازی شطرنج علاقه داشت و پیش از نگارش این کتاب و در سال ۱۳۱۹ کتابی از آندره شرن، قهرمان فرانسوی شطرنج، به فارسی ترجمه کرده بود.
