کتاب شعور تاریخی، معماری ایرانی

شعور تاریخی معماری ایرانی اثر دکتر سیدموسی دیباج است که در دفتر پژوهش‌های فرهنگی به چاپ رسیده است. این کتاب یکی از کتاب‌های مجموعه فرهنگ و معماری پژوهشگاه است.

 هدف از انتشار مجموعه فرهنگ و معماری فراهم آوردن زمینه‌ای مناسب برای توجه به هویت و فرهنگ ایرانی در عرصه هنر معماری و شهرسازی است تا ضمن شناخت و معرفی خصوصیات معماری و شهرسازی سنتی و مفاهیم نهفته در آن، بتوان در مسیر کشف مفاهیم نو و ارتقای این هنر و ساماندهی ساخت و ساز و معماری فضای کار و زندگی در کشور گام‌هایی اصولی و مؤثر برداشت.

از آن‌جا که آثار معماری مانند بناهای تاریخی، فضاهای شهری و جز آن با گذشت ایام، به‌دست طبیعت و نیز به‌دست بشر در معرض فرسودگی و ویرانی هستند، کوشش می‌شود با فراهم‌آوردن و انتشار متن‌های پژوهشی و اسناد مصور و مستند در این مجموعه، بخش مهمی از فرهنگ بشری، تا جای ممکن، از گزند فراموشی مصون بماند. طبیعی است آن دسته از آثاری که با زندگی مردم ساکن در کشورمان پیوندهای نزدیک‌تری دارند در کانون توجه این مجموعه هستند.

معماری تجسم فرهنگ و هنر هر قومی در هر عصر یا یک وقتِ معین در گستره تاریخ بشر است. معماری جوهره‌ای ترکیب شده از ذوق، مهارت دست، قدرت فکر، خلاقیت و از همه مهم‌تر هستی‌شناسی و فلسفه زیستی انسان‌ها در زمان‌ها و مکان‌هاست و بناهای ارزشمند برجای مانده از این جوهره ترکیبی، حاصل زندگی و تلاش‌های معمارفیلسوفانی است که همه خود را در آثارشان تجسم بخشیده‌اند و با آن زبان سخن می‌گویند. کتاب حاضر تلاشی است برای طرح این بحث که: امروزه دیگر نمی‌توان سخن از معماری گفت و زیرنقش فلسفی آن را نادیده گرفت و معمار هنرمند و دانا، آن است که در کنار یک اهل فلسفه یا خود با شناخت فلسفی از عالم، طرحی نو را درمی‌اندازد.

درباره کتاب شعور تاریخی، معماری ایرانی

غایت یک فضای ساخته‌شده درونی، مانند یک شبستان، نسبت به مسجد در خود آن فضای ساخته‌شده نهفته است. هیچ فضایی نسبت به فضای دیگر زائد نیست، چنانچه یک عمارت در کلیت آن معقول است. البته هر فضا و مکانِ ساخته‌شده‌ای ویژگی‌ها و مرجع‌هایی دارد، اما این ویژگی‌ها اکثراً نسبت به فضایی دیگر شناخته نمی‌شود، بلکه اصالتاً امری درون‌فضایی است. مکان، اصولاً، شرف و تعین خود را در خود آن مکان دارد و در حقیقت شرفْ مکین به مکان است. در برابر، هیچ مکانی در مقام مقایسه فروتر نیست، بلکه به‌راستی نیکو چنان است که مکان مکان اخص باشد.

یک اثر معماری کهن، مثلاً مسجدی هزار ساله مانند مسجد جامع اردستان، می‌تواند عمارتی زنده به نظر آید. مردم می‌توانند در این مسجد چُنان روزگاران کهن نماز بر پای دارند و نماز جماعت اقامه کنند. در چنین وضعیتی تمییز مطالعه تاریخی یک اثر از شناخت غیرتاریخی یا، بهتر بگوییم، از شناخت صرفاً معماری آن اثر جدا نیست. این وضعیت در مورد بسیاری از آثار تاریخی ایران صادق است، ازاین‌رو، تاریخ معماری ایرانی، تا آن‌جا که به این‌گونه آثار مربوط است، هم‌چنان بیانگر معماری‌ای زنده و پویاست.

 این کتاب به موضوع شعور تاریخی در معماری ایرانی می‌پردازد و معماری را به عنوان عنصری زنده و پویا در طول تاریخ این مرز و بوم بررسی می‌کند. شعور فضا و مکان در معماری ایران، شعور فضایی و اندیشه تاریخی در معماری ایرانی، اجزای درونی در شعور معماری ایرانی، کل بیرونی در شعور معماری ایرانی و وحدت نور و تزیینات در مماری ایرانی مباحث اصلی کتاب حاضر را تشکیل می دهند.

خواندن کتاب شعور تاریخی معماری ایرانی را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

 پزوهشگران معماری و تاریخ ایران و علاقه‌مندان به ایران‌شناسی را به خواندن این کتاب دعوت می کنیم.

 بخشی از کتاب شعور تاریخی معماری ایرانی

خداوند، باری‌تعالی، صاحب جهان مکانْ است یا بهتر بگوییم مکان مکان اوست؛ عرش مکان مجلای ذات و صفات اوست و مکان ذات و صفات حق مکان است نه آن‌جا که مکان نیست. مکان مظهر علم و قدرت حق‌تعالی است و بدون مکان نه ظاهر است و نه مظهر. به‌ظاهر، مکان ظاهر است و مظهر مکان است؛ فلسفه دانشی است که علم به مکان است و از این حیث مکان است. موضوع واقعیت تابع موضوع مکانیت است. امر واقعی آن‌گاه معنی می‌یابد که در مکان وقوع یابد. بدون وقوع مکانی امر واقعی چیزی جز همان امر ذهنی نیست، گرچه آن نیز از مکان بی‌بهره نیست؛ چه ذهن نیز خود مکانی است. هرچه بدون مکان فرض شود چُنان امر موهوم خواهد بود. فلسفه در پی کشف حقیقت مکان است.

درباره طبیعت فضا یا مکان چه می‌توان گفت؟ طبیعت مکان همان تحقق کامل مکان است، بی‌هیچ انتظار و آینده‌ای. مکان، آن‌سان که باید، تحقق یافته است یا، بهتر بگوییم، مکان متحقق است. بر خلاف زمان نمی‌توان به انتظار مکان نشست، چه مکان هرچه بوده است همان است که اکنون هست، بی‌کم‌وکاستی. بر مکان هیچ افزوده نشده و از مکان هیچ کاسته نشده است.

بااین‌همه، همان‌سان که زمان تاریخ دارد مکان نیز بسط دارد. بسط مکان به یکباره است و نیازمند زمان نیست. بسط انرژی یکباره نیست، اما بسط مکان تام‌وتمام است؛ مکان دربرگیرندگی تام‌وتمام دارد. از همین ویژگی بسط مکانی است که ما و هر موجود دیگری می‌تواند مکانی باشد. زندگی هر موجود زنده و از جمله انسان نیز این‌گونه امکان‌پذیر می‌شود. معماری نیز جز تعیین سهم فضای زندگی در بسط مکانی نیست.

اصل بسط مکان به معنی بسطی تدریجی نیست؛ شیئی مکانی به یکباره واجد مکان خود می‌شود نه این‌که به‌تدریج آن را بیابد. یک انسان به یکباره خود را در مکان می‌یابد نه این‌که ابتدا منتهی‌الیه دست راست خود را بیابد، سپس منتهی‌الیه دست چپ خود را، یا اول سر خود را بیابد و به‌تدریج پای خود را، این چنین نیست. این از طبیعت مکان است که در بسط خود به یکباره پدیدار می‌شود. عرصه جهان نمایشگاه تام‌وتمام بسط مکان است، این‌گونه نیست که جهان در راه یافتن به مکان‌های بیش‌تری باشد.

مکان از امکان خود آغاز می‌شود، اما این امکان به معنی مرز امتناع و وجوب نیست. «امکانِ» مکان همان یافتگی مکان است و چیزی جز ضرورت آن نیست، والا مکان نه ممکن، به‌اصطلاح عام آن، و نه ممکن، به‌اصطلاح خاص آن، است. تنها می‌توان گفت مکان ضروری‌المکان است و برخلاف موضوع وجود، که در بداهت آن خلاف است، مکان ابده بدیهیات و ضروری‌ترین آنهاست. هیچ امر بالقوه‌ای در مکان نیست و مکان ازاین‌رو در کمال مطلق خود قرار دارد که دیگر انتظار چیزی برای آن نمی‌رود.

تنها مفهومی که با تحقق خود یگانه است مکان است. مفهوم مکان همان واقعیت مکان است. نمی‌توان از مکان ذهنی و مکان واقعی گفت. هیچ مفهومی از مکان بدون این حقیقت که مکان است مفهوم راستین نیست. مفهوم و مصداق مکان همان مکان است، درحالی‌که حتی درباره هستی اشیاء می‌توان قائل به تفکیک هستی واقعی از حدود و قصور هستی آنها شد. مقوله وجود ذهنی قسمی از وجود است و حکم «وجود» بدان صادق است، نه درباره مکان. مکان هیچ وجود ذهنی ندارد، تنها و تنها وجود دارد. حتی این حکم درباره مکان نیز در مکان است و آن‌جا مکان است و همه مکان است.

جهان مکانی غیر از جهان فیزیکی است. سال‌ها پیش در نامه‌ای به استفان هاوکینگ۳، صاحب نظریه «مهبانگ»، همین نکته را یادآور شدم. نظریه تحقق جهان فیزیکی در مهبانگ مستلزم پیش‌فرض یگانه و بنیادی بودن جهان مکانی است. درک جهان فیزیک از انرژی آغازین و آغاز آن، که نظریه یادشده درصدد تبیین آن است، تنها منوط به وجود جهان مکانی و درک پیشاپیش آن است. «آیا می‌توانی به من بگویی چگونه می‌توانی «مکان» را از نقطه‌نظر صرف فلکی ادراک کنی؟». در آن نامه یادآور شدم که باید کیفیت فاصله پیش از وقوع مهبانگ را پیشاپیش فرض کرد. گمان نمی‌کنم استفان هاوکینگ و دیگر دانشمندان فیزیک و فضاشناسان بتوانند درباره اصل مکان چیزی بگویند. آنها مجبورند تنها آن را فرض کنند، درحالی‌که مکان چنان بین و بدیهی است که فرض آن احمقانه‌ترین فرض است.