کتاب تعامل سیاسی امیرالمؤمنین علی (ع) با خلفا

در زمان خلافت عمر دو کودک به هم چسبیده متولد گردید، یکی زنده و دیگری مرده، عمر گفت: آنان را با آهن از یکدیگر جدا سازند، امیرالمومنین علیه السلام دستور داد مرده را دفن کنند، و در همان حال زنده را شیر دهند، و چون چنین کردند پس از چند روز بدون آسیبی زنده از مرده جدا شد

عبد الرحمن سلیمی می نویسد: اگر حضرت علی (علیه السلام) نسبت به عمر سوء نیتی می داشت یا قلباً از او ناراضی بود و او را غاصب حق خود می دانست، همواره منتظر فرصتی برای اعاده حق خود می شد و برای غاصب حق خود از این فرصت طلایی استفاده می کرد. آنجا که عمر از سیدنا علی (علیه السلام) مشاوره ای در مورد رفتن خود برای جنگ با ایرانیان خواست او را راهنمائی می کرد که شخصاً به میدان نبرد برود و در آنجا کشته شود و زمینه برای خلافت وی فراهم آید، امّا می بینیم که چگونه با دل سوزی و صمیمیت فوق العاده در راستای خیرخواهی عمر و سایر مسلمین می کوشد. همانا مشورت او از عمق جان برخاسته و حقا که چنین پیشنهادی جز از قلب پاک و بی غرض و از مردی بلند همّت و آینده نگر صادر نمی شود. حقا که علی (علیه السلام) چنین بود و این عمل از آزاده ای چون او شگفت آور نیست.

امام علی علیه السلام نه تنها جامعه را از علم و هدایت خویش محروم نکرد بلکه با توجه به گسترش حوزه و قلمروی نفوذ اسلام، پاسخگوی نیاز های جوامع اسلامی نوبنیان بود و با مشاهده انحرافات، شخصاً وارد داوری و قضاوت می شد و کج روی ها و کج اندیشی ها را تذکر می فرمود.

چنانکه در احکام مربوط به ارث بری در اسلام مقرر گردیده است، چنانچه مردی زوجه خویش را طلاق رجعی دهد و قبل از سپری شدن عدّه طلاق، مرد فوت کند، زوجه مطلقه نیز جزء ورّاث وی قرار می گیرد و از شوهر سابق خویش ارث می برد، زیرا تا زمانی که عدّه طلاق سپری نشده است، برای زوج امکان رجوع وجود دارد و در واقع علقه زوجیّت آنها به طور کامل قطع نشده است.

امیرالمومنین علیه السلام دوبار تکبیر گفت و فرمود: به خدا سوگند نه من دروغگو هستم و نه کسی که به من خبر داده است، شنیدم از رسول خدا صلی الله علیه و آله که فرمود: هر کس از امتم که کردار قوم لوط را مرتکب شود، پس از مردن سه روز بیشتر در قبر نمی ماند و زمین او را به قوم لوط که به عذاب الهی هلاک شدند می رساند، و در روز قیامت با آنان محشور می گردد.

نقص زبان مردی ضربه ای بر زبان دیگری زد به طوری که قدری از زبان مضروب بریده شده و نمی توانست بعضی حروف را ادا کند. نزاع را نزد عمر بردند، امّا عمر حکمش را ندانست. امیرالمومنین علیه السلام فرمود: حروف الفباء بیست و هشت تاست و باید دید که مضروب چند حرف را اداء نمی کند، پس به همان نسبت از جانی ارش (خسارت) جنایت می گیرد.

سروی در مناقب آورده: چهل زن نزد عمر رفته از او از شهوت آدمی پرسش نمودند. عمر گفت: مرد دارای یک جزء و زن دارای نه جزء است. پرسیدند، پس چگونه است که مردان از انواع زنان دائم و متعه و کنیز استفاده می کنند ولی برای زنان جزء یک مرد جایز نیست؟! عمر پاسخشان را ندانست، از امیرالمومنین علیه السلام سوال کرد امیرالمومنین به آنان دستور داد هر کدام ظرفی پر از آب بیاورند، و آنگاه فرمود تا همه آبها را در ظرف بزرگی بریزند و سپس به هر یک فرمود: حالا هر کدامتان آبی را که ریخته اید بردارد. گفتند: قابل تمیز نیست. امام علیه السلام نتیجه گرفت که اگر آن قانون نبود فرق بین اولاد و نسب ممکن نبود و میراث و نسب باطل می گشت.

در دوره خلیفه دوم، مجازات شرب خمر چهل ضرب تازیانه بود که در نتیجه موجب رواج و گسترش شراب خواری گردید. لذا خلیفه با اصحاب رسول خدا صلی الله علیه واله رایزنی کرد و نتیجه ای عاید نشد، تا اینکه با امیرالمؤمنین علی علیه السلام مشورت نمود و آنحضرت چنین استدلال فرمودکه، شارب الخمر با خوردن شراب و تازیانه خوردن مست گردیده و عقل خود را از دست می دهد، لذا اقدام به هزیان گفتن خواهد کرد و به دیگران تهمت و افترا وارد می سازد، براین اساس می توان او را به مجازات افترا و تهمت ناروا رساند که جزای چنین فردی هشتاد ضرب تازیانه خواهد بود. خلیفه دوم استدلال و رأی حضرت علی علیه السلام را صائب یافت و مِن بعد برای شارب الخمر در عوض چهل ضربه شلاق، هشتاد ضربه شلاق به عنوان حدّ شرب خمر تعیین نمود.

امداد از اصحاب مروری گذرا در تاریخ دوران خلافت سه خلیفه اول، به ویژه در زمان خلیفه دوم، و حتّی یاران امیرالمؤمنین علی علیه السلام در صحنه سیاست و حکومت به اشاره امام علیه السلام فعّال بودندو با اجازه آنحضرت حتی برخی مَناصب حکومتی را تقبل می نمودند، چنانچه پس از ماجرای فتح مدائن بوسیله سعدبن ابی وقاص، سلمان فارسی که از یاران خاص و نزدیکان امام علیه السلام محسوب شده، از طرف خلیفه دوم به ولایت و استانداری مدائن منصوب گردید. همچنین ولایت کوفه توسط خلیفه دوم به عمّار یاسر (از یاران وفادار و شاخص امیرالمؤمنین علیه السلام) واگذار شد

علیرغم بی میلی خلیفه اول در مشاوره با علی علیه السلام، تاریخ گویاست که آنحضرت در آنجا که مصالح جامعه اسلامی اقتضا میکرد ودخالت ایشان ضروری بود، از هشدار و راهنماییی دریغ نمی ورزیدو رهنمودهایی خیرخواهانه خویش را در اختیار خلیفه اول قرار می داد. به عنوان نمونه ماجرای ذوالقصه در نزدیکی شهر مدینه و تصمیم خلیفه اول برای برخورد مسلحانه، مرتدان مسلّحی که درآن منطقه پناهگاه گزیده بودند در تاریخ منعکس گردیده است که امیرالمؤمنین علیه السلام با آینده نگری و درایت خویش، خلیفه اول را از حضور در این نبرد و رویایی برحذر داشت و او را از این تصمیم منصرف ساخت و هشدار فرمود که با حضور خلیفه در این جنگ، نظم و انضباط جامعه دچار تزلزل خواهد شد. خلیفه اول این رهنمود ناصحانه را پذیرفت و به جای خویش خالدبن ولید را برای رویارویی با مرتدّان مسلّح گسیل داشت

رفتار سیاسی امیرالمؤمنین علی علیه السلام چنان بود که بی اعتنایی او برای کسب قدرت، جای انکار و تردیدی باقی نمی گذاشت و همه آحاد جامعه اسلامی به این دیدگاه که حکومت با هدف ریاست و آقایی می باشد را حتّی آب بینی بُز و استخوان خوک در دست جُذامیو برگ جویده ای که در دست ملخ باشدرا بی ارزش تر می داند، اذعان و اعتراف دارند، و از باور علی علیه السلام که این خلافت را از کفش وصله خورده اش کمتر می داند مگر آنکه حق بواسطه این خلافت بر پا داشته شود و یا باطلی دفع گردد، به خوبی آگاهند.۴

برتراند راسل، متفکّر مشهور می گوید: بسیار فرق است بین آرزوی داشتن قدرت، در مقام وسیله، و داشتن قدرت در مقام هدف. کسی که قدرت را وسیله و ابزاری می بیند، در اصل خواستن و هدف دیگری دارد، امّا کسی که وصول قدرت را هدف خویش قرار داده است، منظور خود را بر پایه امکان دست یافتن به قدرت بر می گزیند. بدیهی است آنکس که قدرت و جاه طلبی را وجه همّت و هدف خویش قرار می دهد، از هرگونه ابزار و روش نامشروعی برای دست یافتن بهره می گیرد و هر شیوه ای را در این مسیر مشروع و مجاز می شمارد.

اگر سیدنا علی (علیه السلام) مخالف حکومت خلفا می بود وزیر و همکار آنها نمی گردید. در تاریخ ابن اثیر نقل شده که حضرت علی (علیه السلام) بهترین مشاور و خیرخواه عمر و قاضی توانا و حکیمی برای مسائل پیچیده بوده است. حتی از عمر چنین نقل شده است که گفت: «لَولا عَلی لَهَلَک عُمَر» ترجمه: اگر علی نبود، عمر به هلاکت می رسید.