کتاب پژوهش های تاریخ پیرامون بنادر ایرانی خلیج فارس در عصر قاجار

کتاب پژوهش های تاریخ پیرامون بنادر ایرانی خلیج فارس در عصر قاجار نوشته و پژوهش زهرا مروتی است و انتشارات نگار تابان آن را منتشر کرده است.

درباره کتاب پژوهش های تاریخ پیرامون بنادر ایرانی خلیج فارس در عصر قاجار

خلیج‌فارس یکی از آبراهه‌های مهمی است که از دیرباز به لحاظ موقعیت جغرافیایی، سیاسی، نظامی و اقتصادی، از اهمیت سوق‌الجیشی برخوردار بوده است. این آبراهه از جمله کانون‌های مهم سیاسی و اقتصادی جهان است که نقش مهمی منطقه در تأمین امنیت جهانی دارد؛ زیرا بروز هرگونه رویدادی در خلیج‌فارس ارتباط تنگاتنگی با کل مسائل جهان دارد.

این منطقه از روزگار باستان تاکنون به لحاظ موقعیت استراتژیک سیاسی، اقتصادی و برخورداری از موقعیت حساس و نیز مسائل تجاری و بازرگانی موردتوجه دیگر اقوام بوده و به همین دلیل در معرض رقابت و کشمکش کشورهای دیگر قرار داشته. پیش از قرون جدید و حضور قدرت‌های غربی، بیشتر اهمیت خلیج‌فارس در زمینهٔ بازرگانی بود و گذرگاهی برای صادرات هند و کشورهای شرق دور به ایران، بین‌النهرین و شبه‌جزیره عربستان به شمار می‌آمد. با اکتشافات جغرافیایی، تغییرات زیادی در این منطقه به وجود آمد. از آنجایی که هدف از اکتشافات، تسهیل تجارت بوده و خلیج‌فارس یکی از مهم‌ترین آبراه‌های تجاری جهان به شمار می‌آمد، به‌زودی تحت‌تأثیر اوضاع جدید قرار گرفت و از همان زمان پذیرای دریانوردان اروپایی شد. از قرن هجدهم به بعد این منطقه پیونددهندهٔ سه قارهٔ آفریقا و آسیا به‌عنوان کوتاه‌ترین راه دسترسی به هندوستان موردتوجه اروپاییان قرار گرفت. باوجوداین، نباید منکر اهمیت بنادر خلیج‌فارس به‌عنوان بازار مناسبی برای مازاد کالاهای تجاری بشویم. با آغاز قرن نوزدهم و روی کار آمدن قاجارها و افزایش نفوذ انگلستان در میان قبایل مختلف جنوب و انعقاد قراردادهای متعدد و تشکیل اتحادیه‌های کوچک، این منطقه شاهد تحولات و حوادث متعدد دیگری شد.

با توجه به اهمیت بنادر ایرانی خلیج‌فارس در این دوره تاریخی، زهرا مروتی بر آن شد چندین مقاله در این باره را در کتاب پژوهش های تاریخ پیرامون بنادر ایرانی خلیج فارس در عصر قاجار چاپ کند. این مقالات عبارت‌اند از:

نخستین تلاش‌ها برای تاسیس ناوگان دریایی در دوره قاجاری (کتاب ماه تاریخ و جغرافیا)، بندرعباس در جدال میان امام مسقط و حکومت قاجاریه (دفتر پنجم پژوهشنامه خلیج‌فارس)، تعامل طوایف جنوب کشور با دربار قاجاریه (رشد تاریخ)، حضور نیروهای خارجی در خلیج‌فارس در قرن نوزدهم (مطالعات تاریخ معاصر)، منع تجارت برده در دورهٔ ناصری (رشد تاریخ)، انجمن بلدیه بوشهر در دوره مشروطه و علل و عوامل ناکامی آن (تاریخ تمدن اسلامی)، عوامل شکل‌گیری نهادهای اجتماعی جدید در بوشهر و بندرعباس (مسکویه)، شیوع بیماری‌های مسری دربندر بوشهر در دوره قاجاریه (مجله تاریخ)، عملکرد محاکم عدلیه دربندر بوشهر در دوره مشروطه (مطالعات تاریخ اسلام).

خواندن کتاب پژوهش های تاریخ پیرامون بنادر ایرانی خلیج فارس در عصر قاجار را به چه کسانی پیشنهاد می‌کنیم

این کتاب را به پژوهشگران رشته‌های تاریخ ایران و جغرافیا پیشنهاد می‌کنیم.

بخشی از کتاب پژوهش های تاریخ پیرامون بنادر ایرانی خلیج فارس در عصر قاجار

«مقارن با روی کار آمدن آقا محمدخان، سلطان بن احمد، برادرزاده سید حامد امام عمان، موفق شد بر شورشیان غلبه کرده و در مسقط حکومت مستقلی برای خود تشکیل داده و خود را سلطان مسقط نامید.

آقا محمدخان نیز به علت مشکلات داخلی فرصت توجه به مسائل کرانه‌ها و جزایر خلیج‌فارس را نداشت. لذا برای این‌که خاطرش از بابت منطقه جنوب آسوده شود، بندرعباس و توابع آن را به سلطان مسقط به اجاره واگذار نمود. سید سلطان نیز تعهد کرد سالیانه مبلغ شش هزار تومان به دربار بپردازد. مدت این قرارداد ۷۵ سال ذکر شده است.

در همین زمان انگلیسی‌ها از فرصت استفاده کرده و با سلطان مسقط وارد مذاکره شدند و به دنبال آن در سال ۱۲۱۳ ق/۱۷۸۹ م. قراردادی با سید سلطان بستند که به‌موجب آن قرارداد، سید سلطان متعهد شد در مسائل بین‌المللی همیشه جانب دولت انگلیس را اختیار نماید و به آن‌ها اجازه دهد که قلعه و تجارتخانه‌ای در بندرعباس احداث نمایند.

ازاین‌پس شیوخ مسقط به‌طور رسمی حق مداخله در جزایر و بنادر ایران را یافتند و بندرعباس و بعضی از جزایر خلیج‌فارس در اجاره رسمی آن‌ها قرار گرفت.

در زمان سلطنت فتحعلی شاه، سید سعید خان فرزند سید سلطان امام مسقط، بندرعباس را تحت فرمان خود گرفت. در همین زمان وی شیخ سیف پسر نبهان را به نیابت خود به بندرعباس روانه نمود.

دراین‌باره در کتاب روضه‌الصفا آمده است:

«شیخ سیف چون فردی کارآمد بود، در اندک زمانی منال دیوانی بندرعباس را به حکم کیاست و توفیر عمل، ده‌چندان ساخت و ثروتی عظیم به دست آورد.»

شیخ سیف در زمان وزارت زکی خان در فارس، روابط نزدیکی با دربار فارس برقرار نمود و خیلی زود توانست بر قلمرو تحت نفوذش بیفزاید و قدرت و ثروت زیادی به دست آورد. نفوذ شیخ سیف در فارس و روابط دوستانه وی با حاکم فارس، به حدی بود که از طرف حکومت به لقب بزرگ خانی که از القاب درجه اول مملکتی نائل آمد.

شیخ سیف تا پایان دوران حکومت فتحعلی شاه نسبت به دولت ایران فرمان‌بردار بود، اما با مرگ فتحعلی شاه او از اطاعت دولت مرکزی و پرداخت منال دیوانی سرپیچی کرد و هر زمان حکام فارس نیروهایی به دفع او می‌فرستادند، او با دادن پیشکشی‌های لایق و نوشتن نامه‌هایی مبنی بر اطاعت و فرمان‌برداری، سپاهیان دولتی را وادار به بازگشت می‌کرد.

تا این زمان حکومت بندرعباسی و توابع آن، تحت نظارت مستقیم فرمانفرمای فارس بود و مالیات این مناطق به فارس ارسال می‌شد؛ به همین دلیل منافع زیادی عاید حکمران فارس می‌شد و حاکمان نیز سعی می‌نمودند راه‌های ارتباطی را امن نگاه دارند و در توسعه تجارت در منطقه بکوشند و به دلیل داشتن منافع مشترک با امام مسقط، که بندرعباسی را در اجاره خود داشت، روابط نزدیکی با وی برقرار نمودند و مایل به اعزام حاکمی برای بندرعباسی، از سوی حکومت مرکزی نبودند.

در سال ۱۲۴۰ ق. دو نفر به نام‌های حسن علی‌خان و علی‌خان و دو نفر از خوانین میناب عریضه‌ای به دربار فتحعلی شاه ارسال نمودند و خواهان اجاره ضابطی بندرعباسی و توابع آن شدند. شاه با درخواست ایشان موافقت نمود و فرمان حکومتی را برای آن صادر کرد. دربار محمدباقر آهی را مامور حمل فرمان شاهی به فارس نمود. حسین‌علی میرزا فرمانفرمای فارس، به دنبال دریافت این فرمان، زکی خان نوری وزیر خود را مامور اجرای آن و اخراج نماینده امام مسقط از بندرعباسی نمود. هم‌زمان با این عزل و نصب‌ها، سید سعید هم به بندرعباسی آمد و با دادن پنج هزار تومان رشوه به زکی خان، بندرعباسی را مجددا اجاره نمود. زکی خان برای اصلاح امور حکومتی در منطقه مورد بحث و اجرای فرمان حکومتی، به‌ظاهر ضابطی میناب را به علی‌خان و شیلات را به حسن علی‌خان و بندرعباسی را به سید سعید واگذار نمود، اما در باطن با گرفتن رشوه و انعام از سید سعید طرح توطئه‌ای را علیه خوانین مذکور ریختند و قرار بر این شد، زمانی که میرزا باقر آهی و خوانین برای وداع با سید سعید وارد کشتی او شوند، آن‌ها را اسیر و کشتی آن‌ها را غرق نماید و اظهار کند که خوانین در دریا غرق شدند.»