بریده‌هایی از کتاب قدرت خواندن؛ از سقراط تا توییتر

تاریخ مطالعه نشان می‌دهد که خواندن، بیش از آنکه پاسخ به دست دهد، پرسش برمی‌انگیزد.

در سال ۱۶۰۰ میلادی، نویسندهٔ انگلیسی، بارنابی ریچ، چنین تأسف می‌خورد: «یکی از بلایای بزرگ این عصرْ انبوه کتاب‌هاست، که چنان دنیا را پر کرده‌اند که دنیا از پس هضم محتواهای بیهوده‌ای برنمی‌آید که هر روز زاده شده و پا به دنیا می‌گذارد».

سقراط می‌گفت نوشته‌جات قدرت تمییز ندارند چرا که «به همه‌جا سرک می‌کشند»؛ نوشته میان خواننده‌ای که آن را می‌فهمد و از محتوایش سود می‌برد با کسی که گمراه و سردرگم می‌شود فرق نمی‌گذارد. او اخطار می‌داد که هر نوشته هم به دست آن‌هایی می‌رسد «که آن را می‌فهمند و هم آن‌هایی که به دردشان نمی‌خورد».

کتاب‌خوانی همواره سوژهٔ ابهام اخلاقی بوده، چون تأیید فایدهٔ سواد همراه با اضطراب‌هایی پیرامون اثراتش بر خوانندگان بوده است. در طول قرون متوالی، این دودلی پیرامون سواد همراه با یک دل‌مشغولی مدام به چیزی متبلور شد که امروزه به آن «تأثیر رسانه» می‌گوییم. به همین خاطر است که بسیاری از ملاحظات افلاطون همچنان در عصر اینترنت و ارتباطات دیجیتال نیز به‌نوعی بیان می‌شوند. ایدئال‌سازی از عشق به مطالعه به موازات نگرانی عمیق دربارهٔ اثرش بر نظم اخلاقی پیش می‌رود.

سنکا، فیلسوف رواقی روم، توصیه می‌کرد که «مطالعهٔ کتاب‌های فراوان مایهٔ حواس‌پرتی» است، که خواننده را «گم‌گشته و ضعیف» می‌سازد، و می‌گفت: «اگر می‌خواهید به ایده‌هایی برسید که محکم در ذهنتان جاگیر شوند، باید در میان تعداد محدودی از بزرگ‌متفکران پرسه بزنید و آثارشان را هضم کنید». (۹)

جست‌وجوی معنا چنان گریزپاست که نسل‌ها یکی پس از دیگری اعلام می‌کنند: «اطلاعات موجود بیش‌ازحد است». سابقهٔ این شکایت حتی از ابداع دستگاه چاپ نیز قدیمی‌تر است، چه رسد به اینترنت.

مطالعه همواره قابلیت براندازی پیش‌فرض‌ها را دارد. همچنین وعده می‌دهد که به تجربهٔ بشری معنا دهد. اما چون متن مکتوب طالب نقد است، معنایی که از مطالعه حاصل می‌شود اغلب گذراست.

نگرانی‌های امروزی پیرامون اثر مضر فناوری دیجیتال و اینترنت بر سواد و افراد کتاب‌خوان نابجاست. پرورش هویت فردی، از طریق مطالعه، امکان‌های بی‌شماری برای رشد فردی فراهم می‌سازد، و چالش فراروی جامعهٔ امروزْ فرهنگی و سیاسی است، نه فناورانه.

اینکه مطالعه مشوق پرسشگری از امر مقدس می‌شد، که به‌نوبۀخود مروج کفر بود، دلیل اصلی مخالفت کلیسای قرون‌وسطا با این رویه بود.

در قرن هجدهم، برای بسیاری از مفسران اروپایی روشن شد که همه به مطالعه روی آورده‌اند. آن‌ها به انفجار رسانه‌ای در حوزهٔ انتشارات نوآورانهٔ جدید مانند رمان‌ها و روزنامه‌ها اشاره می‌کردند که این ادعا قابل راستی‌آزمایی بود. در بازهٔ ۱۷۸۹ تا ۱۷۹۹، بیش از ۲۰۰۰ روزنامهٔ جدید در پاریس منتشر شدند، و تیراژ روزنامه‌ها در انگلستان در بازهٔ ۱۷۱۲ تا ۱۷۵۷ هشت‌برابر شد. تجاری‌سازی عرصهٔ نشر، که ابتدا در انگلستان پا گرفت، یک بازار ادبی آفرید که به تعداد فزایندهٔ خوانندگان خدمت می‌رساند. یک روایت از این جماعت تازه‌تأسیسِ قادر به خواندن می‌گوید که تبلیغ نیز با خلق تقاضا برای کتاب‌ها «ذوق تازگی را پروراند». (۴) ظهور کتابخانه‌های امانی و باشگاه‌های کتاب، در نیمهٔ دوم آن قرن، تسهیلگر این انقلاب رسانه‌ای شد.

در سراسر جهان انگلیسی-آمریکایی، خواندن را با سواد اشتباه می‌گیرند. سواد مهارتی است برای رمزگشایی از متون مکتوب، و در جامعهٔ مدرن، که چنین به ارتباطات تکیه دارد، باید این مهارت را داشت. اما خواندن فراتر از سواد است. در مطالعه با تفسیر و تخیل سروکار داریم؛ مطالعه یعنی دستاوردی فرهنگی که معنا از طریق آن به دست می‌آید. با خواندنِ «بین خطوط»، خواننده می‌تواند تخیل و دانش خود را برای فهم متن پیش روی خود و دریافت معنایش به کار بگیرد.

علی‌رغم گرایش فعلی که سواد را مهارت قلمداد می‌کند، مطالعه همواره چیزی فراتر از عمل مکانیکی رمزگشایی از متن بوده است. مطالعه راهی است برای کسب معرفت، محملی برای ارتقای خود، سرچشمهٔ لذت، و واسطه‌ای برای کسب معنا. مطالعه مهم‌ترین دروازه‌ای است که از راه آن پرسش‌های ارزشی را درونی، بیان و تبیین می‌کنیم.

افلاطون فقط نگران محتوای اشعار هومر نبود، بلکه از ظرفیت شعر در اثرگذاری بر خیال انسان، به‌گونه‌ای که تیشه به ریشهٔ قوت دولت‌شهر او بزند، هم نگران بود. از دیدگاه او، هرچه شعر ماهرانه‌تر و قوی‌تر باشد، تهدید بزرگ‌تری است. انتقادش از هومر آن نبود که شعرهایش فاقد خلاقیت هنری‌اند، بلکه برعکس، آن اشعار کیفیت هنری والایی داشتند. او می‌گفت: «چنین نیست که آن‌ها برای اکثر شنوندگان شاعرانه و جذاب نباشند، بلکه هرچه شاعرانه‌تر باشند باید کمتر به گوش کودکان خوانده شوند، یا به گوش مردانی که آزادند و باید از بردگی بیش از مرگ بترسند».

در فرهنگ عمومی دمکراتیک امروزی که آگاهانه سعی در فراگیرشدن دارد، میل سقراط به محدودسازی آزادی مردم در خواندن محتوای دلخواهشان در شرایط دلخواهشان تکفیر می‌شود. اما حتی در قرن بیست‌ویکم نیز عامهٔ مردم را به گونه‌ای جلوه می‌دهند که انگار قربانیان بی‌دفاعی هستند در برابر دست‌کاری رسانه‌ای روزنامه‌ای زرد یا فنون تبلیغاتی. در عصر اینترنت، چنین دغدغه‌هایی چند برابر شده‌اند.

اینکه مطالعه مشوق پرسشگری از امر مقدس می‌شد، که به‌نوبۀخود مروج کفر بود، دلیل اصلی مخالفت کلیسای قرون‌وسطا با این رویه بود.