بریده‌هایی از کتاب درآمدی فلسفی ــ تاریخی به روشنگری

مشکل اصلی جامعه بشری درهمین پرورش نیافتگی عقل است و مسئول این اتفاق هم کلیسا و دولت است.

وُلتر در نوشته‌ها و نامه هایش هرگز از تکرار این شعار قدیمی خود خسته نمی‌شد که: «این موجود ننگین (کلیسا) را سرکوب کنید!».

مادام دواستال در کتابی که در سال ۱۸۱۳ دربارهٔ آلمان نوشت، در مورد آگاهی اجتماعی روشنفکران فرانسوی اظهار نظر کرد و گفت: در حالی که روشنفکران آلمانی، صورت اندیشهٔ خود را قربانی ماده و محتوای آن می‌کند، روشنفکر فرانسوی، محتوا و ماده را قربانی صورت می‌کند تا نوشته خود را به دیگران منتقل کند، از اینرو روشنفکر آلمانی در اندیشهٔ انتزاعی و اصیل تبحر دارد در حالی که روشنفکر فرانسوی در عرصه اندیشهٔ اجتماعی که هدفی عملی در پی دارد سرآمد است.

لاپلاس نوشت، نیوتن نه تنها بزرگترین نابغه است که بشریت به چشم خود دیده است، بلکه خوشبخت‌ترین نابغه هم است زیرافقط یک جهان وجود دارد واین بخت خوش در تاریخ فقط نصیب یک تن می‌تواند بشود که بیانگر قوانین این جهان باشد.

ایان باربور در فصل سوم کتاب خود، به وضعیت دینی روشنگری پرداخته است و موضع روشنگران در باب دین را چنین ترسیم کرده است: «روشنگران نسل اول، هم دین طبیعی را قبول داشتند و هم دین الهی را، روشنگران نسل بعدی از دین طبیعی جانبداری و وحی را تخطئه می‌کردند. با ظهور نسل سوم زمزمه شکاکانه طرد و تخطئه انواع صور دین، برخاسته بود. به یاد بیاوریم که هولباخ می‌گفت: «ای طبیعت! ای فرمانروای هستی! وشماای فضیلت و عقل و حقیقت که گرامی‌ترین پروردگان دامان اوئید، تا ابد، خدایان ما باشید» (باربور، ۱۳۷۶، ۷۷).

عقلانیتِ دوران روشنگری هم شامل فیلسوفان عقلگرای قرن هفدهم (دکارت، لایب نیتز، اسپینوزا) و هم فلاسفه تجربه گرای قرن هجدهم (لاک، بارکلی، هیوم) می‌شود. قرن هجدهم به عنوان «عصر عقل» خوانده شده است.

«عقل» در دوره روشنگری به چه معناست؟ «عقل، به ویژه در میان فرانسویانِ [قرن هجدهم] بعضاً معنایی دکارتی و بعضاً معنایی جان لاکی - نیوتنی داشت، بُعد دکارتی این عقل، نه نظام سازی مابعدالطبیعی دکارتی که «شک دستوری» دکارت بود، بنابراین مراد از عقل، در درجه اول «عقل انتقادی» بود که هیچ چیز را از روی ایمان نمی‌پذیرد و نسبت به اقتدار سنت و وحی مشکوک است. پس این معنای عقل با عقل ارسطویی- توماسی وعقل در گفتمان فلاسفه اسلامی متفاوت است.

مقصود کلی نویسندگان عصر روشنگری از عقل، عقلی بود که اعتقاد به وحی، تسلیم در برابر قدرت و مرجعیت، احترام به آداب و سنن و نهادهای تثبیت شده، مانعی در راه آن نباشد