بریده‌هایی از کتاب منتخب مکالمات

استاد گفت: «چنان رفتار کن که پدر و مادر به جهت تو بی‌آرام و مضطرب و نگران نشوند، مگر در موقع بيمار شدنت.» (2، 6) تزه يو پرسيد: «با پدر و مادر چگونه رفتار بايد کرد؟» استاد گفت: «امروز مردم کسانی را فرزند خوب می‌نامند که می‌کوشند پدر و مادرشان گرسنه نمانند و به قدر کافی خوراک داشته باشند. اما بايد در نظر گرفت که مردم اين کار را در باره سگان و اسبان نيز به عمل می‌آورند. اگر حس حرمت در ميان پدر و مادر و فرزندان حکمفرما، نباشد، پس چه فرقی ميان آدمی و حيوان می‌ماند.» (2، 7)

«در عهد قديم، مردم دانش و هنر می‌آموختند، تا نفس خود را به کمال برسانند ولی امروز دانش و هنر ياد می‌گيرند، تا خودشان را در ميان مردم، دانشمند و هنرور نشان دهند.»

استاد گفت: «مردی که خصلت نيک دارد، هرگز تنها نمی‌ماند، زيرا هميشه دوستانی برای خود پيدا می‌کند.» (4، 11)

استاد گفت: «اگر «راه راست» در کشوری فرمانروا شود، در سخن گفتن و کار کردن جسور باشيد، ليکن اگر «راه راست» فرمانروا نيست، در آن‌جا در عمل کردن گستاخ باشيد، اما از سخن گفتن خودداری کنيد.» (14،4)

وقتی در ميان ملت دزدان و غارتگران و دروغگويان و فريبکاران پيدا می‌شوند؛ نتيجه اين می‌شود که وسايل زندگی و آسايش برای همه مردم به آسانی فراهم نيست. از اين‌جا فقر و بينوايی زاييده می‌شود. ليکن پادشاهان چيزی نمی‌دانند و کاری نمی‌کنند جز آن‌که با فرمان‌ها و مجازات‌ها مردم را بترسانند و مجبور به اطاعت کنند. اين ثابت می‌کند که پادشاهان هم خيرخواه مردم نيستند و در دل غم ايشان را ندارند.»

«هرکه بسيار حرف می‌زند خود را به آسانی در منازعه و مشاجره گم می‌کند، و هر که آن حرف‌ها را می‌شنود دچار کج‌فهمی (سوءتفاهم) می‌گردد. و هر که اين خطر را می‌شناسد، راه راست ميانه‌روی را از دست نمی‌دهد.»

تزه‌کونگ گفت: «من از کسانی نفرت دارم که حيله‌گری را حکمت، نافرمانی را شجاعت و ياوه‌گويی را حقيقت می‌پندارند.»

استاد گفت: «کسی که بر نفس خود حاکم است چرا بايد در اجرای کارهای دولتی خشونت به کار ببرد و کسی که بر نفس خود حاکم نيست چگونه می‌تواند بر ديگران حکمرانی کند.»

در باره دوست وفادار و صادق باش

لائوتسه مسئله زندگی را بدين گونه حل می‌کند: بايد خود را از بار سنگين تاريخ و تمدن افراط‌پرست آزاد ساخت و به زندگی ساده و آغوش طبيعت برگشت.

استاد گفت: اگر می‌بايست من از ميان سيصد سرود ملی، يک جمله را برگزينم که تمام تعليماتم را در برداشته باشد، اين جمله را برمی‌گزينم «هيچ انديشه بدی را در سر يا دل خود جای مده.»

«مرد آزاده دقت نظر مردم را به صفات نيک ديگران جلب می‌کند نه به صفات زشت ايشان؛ و مرد عامی برعکس آن رفتار می‌کند.»

استاد گفت: «وقتی‌که مرد شريفی را می‌بينی، در آن حال بينديش که چگونه می‌توانی خود را به او شبيه سازی، و وقتی مردی فرومايه را می‌بينی نخست طبيعت درونی خود را کنجکاوی و تفتيش کن.»

کنفوسيوس گفت: «در جهان قانون مکافات حکمفرماست.»

استاد گفت: «مرد آزاده پيوسته می‌کوشد که در گفتار خود آهسته و در کردار خود تند و سريع باشد.» (4، 24)

استاد گفت: «کسانی هستند که با ايشان می‌توان در اين‌جا به آموختن دانش پرداخت، اما با ايشان نمی‌توان در راه راست همراه شد؛ و نيز کسانی هستند که با ايشان راه راست را می‌توان پيمود ولی در يک جا نمی‌توان کار کرد؛ و باز کسانی هستند که می‌توان در پهلوی ايشان نشست اما نمی‌توان تفاهم داشت، يعنی با ايشان همفکر و دمساز نمی‌توان شد.»

استاد گفت: «کسی که خود درستکار است، به امر کردن احتياج ندارد و کارش بدون فرمان هم از پيش می‌رود؛ ليکن کسی که خود درستکار نيست اگر هم فرمان بدهد کسی فرمانش را نخواهد شنود.»

به مملکتی که مردمش در پيمودن راه هولناک لجاجت می‌کنند مرو. جايی که شورش فرمانرواست منزل مکن. هر جا که اکثر مردم آن به آزادی و ميل راه نيک را می‌پيمايند، تو هم خود را نشان بده، وگرنه خويش را پنهان نگه دار. اگر مملکت خودت در راه نيک گام برمی‌دارد، پنهان ماندن و محتاج کمک ديگران شدن، برای تو مايه ننگ است، وگرنه مالدار و محترم شدن را ميان اين مردم بايد برای خود مايه ننگ بشماری.

استاد گفت: «مرد آزاده بايد از سه چيز بترسد: از قضای آسمان، از مردان بزرگ نامور، و از سخنان دانايان خداشناس. مرد عامی قضای آسمانی و مشيت چرخ را نمی‌شناسد و از اين‌رو از چرخ گردون نيز نمی‌ترسد؛ به مردان بزرگ نامور اهميت نمی‌دهد و سخنان دانايان خداشناس را ريشخند می‌کند.» (14، 8)

بعد از وفات تربت ما در زمين مجو سينه‌های مردم دانا مزار ماست

استاد گفت: «چند چيز مرا غمناک و دردناک می‌سازد: يکی اين‌که مردم استعدادها و قوه‌هايی را که در طبيعتشان سرشته شده است پرورش نمی‌دهند، ديگر اين‌که آنچه را ياد می‌گيرند به قدر کافی در باره آن تفکر و تحقيق نمی‌کنند، سوم اين‌که مردم تکاليف خود را می‌شناسند، اما مجذوب آن تکاليف نمی‌شوند يعنی آن‌ها را از ته دل با شوق و ذوق به جا نمی‌آورند، ديگر اين‌که مردم صفات زشت خود را می‌شناسند و در اصلاح آن‌ها نمی‌کوشند و خود را از ترقی و کمال بی‌بهره می‌سازند.» (7، 3)

لائوتسه مسئله زندگی را بدين گونه حل می‌کند: بايد خود را از بار سنگين تاريخ و تمدن افراط‌پرست آزاد ساخت و به زندگی ساده و آغوش طبيعت برگشت.

«هرکه بسيار حرف می‌زند خود را به آسانی در منازعه و مشاجره گم می‌کند، و هر که آن حرف‌ها را می‌شنود دچار کج‌فهمی (سوءتفاهم) می‌گردد. و هر که اين خطر را می‌شناسد، راه راست ميانه‌روی را از دست نمی‌دهد.»

«در باره دوست وفادار و صادق باش و با وجود اين، نه همه اسرار خود را به او فاش ساز و نه اسرار او را به ديگران بگو. اگر با همه کوشش، در اين دوستی ثمره نيکی نيابی، بيش از اين تلاش و نيروی خود را به هدر مده و اخلاق پاک خود را آلوده مساز.»

لاو (يکی از مريدان) گفت: «استاد اغلب اوقات می‌گفت: چون من کارهای دولتی به عهده نگرفته‌ام می‌توانم خود را با فنون و هنرها مشغول کنم.»

می‌گويند لائوتسه در موقع جدا شدن از کنفوسيوس به وی چنين گفت: «هرکه بسيار حرف می‌زند خود را به آسانی در منازعه و مشاجره گم می‌کند، و هر که آن حرف‌ها را می‌شنود دچار کج‌فهمی (سوءتفاهم) می‌گردد. و هر که اين خطر را می‌شناسد، راه راست ميانه‌روی را از دست نمی‌دهد.»

لائوتسه مسئله زندگی را بدين گونه حل می‌کند: بايد خود را از بار سنگين تاريخ و تمدن افراط‌پرست آزاد ساخت و به زندگی ساده و آغوش طبيعت برگشت.

در نظر کنفوسيوس آدميزاد بر حسب طبيعت نيک‌منش است، ليکن هوی و هوس‌های نفسانی و سرمشق‌های بد، فطرت و دل پاک او را آلوده و بدمنش می‌سازد. از اين‌رو تعليم اخلاق نيک، نخستين وظيفه حکومت‌هاست. شهريار يا خاقان، نخستين مربی و معلم نوع بشر در روی زمين است

«اگر «راه راست» در کشوری فرمانروا شود، در سخن گفتن و کار کردن جسور باشيد، ليکن اگر «راه راست» فرمانروا نيست، در آن‌جا در عمل کردن گستاخ باشيد، اما از سخن گفتن خودداری کنيد.»

استاد گفت: «مرد شريف و آزاده همواره آرام و بردبار است، زيرا احکام خلقت و ضرورت حادثات جهان را می‌شناسد، ولی مرد عامی در همه کارها تنها بازی طالع و اتفاق را می‌بيند و از اين‌رو پيوسته گرفتار دلتنگی و خشم و آشفتگی است.» (7، 36)