بریده‌هایی از کتاب سمرقند

در خواب بدم مرا خردمندی گفت کز خواب کسی را گُل شادی نشکفت کاری چه کنی که با اجل باشد جفت برخيز که زير خاک می‌بايد خفت

چگونه می‌توان خود را در برابر کسی که مصمم به شهادت است حفظ کرد؟ هرگونه حفاظتی بر اساس انصراف مهاجمين قرار دارد. چنانکه می‌دانيم شخصيت‌های بلندپايه در پيرامون خود نگهبانانی با قيافه‌های وحشتناک می‌گمارند که هر مهاجم احتمالی را به فکر مرگ حتمی می‌اندازند و منصرف می‌سازند. اما اگر مهاجم از مرگ نترسد تکليف چيست؟ اگر اعتقاد داشته باشد که به‌محض شهادت مستقيما به بهشت می‌رود چه بايد کرد؟ اگر دائما کلمات داعی کبير در گوشش طنين بيفکند که «شما برای اين دنيا ساخته نشده‌ايد، بلکه به جهان ديگر تعلق داريد» يا اينکه: «اگر يک ماهی را تهديد کنند که او را به دريا خواهند افکند آيا دچار ترس می‌شود؟»، در اين صورت هيچ کاری برای متوقف ساختن او نمی‌توان کرد.

خيام برای نشان دادن مجهول در اين رساله‌ی جبر واژه‌ی عربی «شيئی» را به‌کار می‌برد که بعدها در کتب علمی اسپانيا به صورت «xay» در می‌آيد و رفته رفته حرف اول آن «x» سمبل جهانی مجهول می‌شود.

يک دست به مصحفيم و يکدست به جام گه نزد حلاليم و گهی نزد حرام ماييم در اين گنبد فيروزه فام نه کافر مطلق نه مسلمان تمام

ايران بيمار است. چندين پزشک به بالين او آمده‌اند، بعضی تجددخواه و بعضی سنت‌گرا. و هر کدام دارويی تجويز می‌کنند. آينده متعلق به کسی است که بيمار را معالجه کند. اگر اين انقلاب پيروز شود ملايان بايد دموکرات بشوند و اگر شکست بخورد دموکرات‌ها بايد تبديل به ملا بشوند.

پشت کردن به شاه قبل از خروج از تالار ممنوع است. رسمی عجيب که معلوم نيست به‌دست پادشاهی که نگران آبرويش بوده متداول شده يا ديدارکننده‌ای که از جانش می‌ترسيده است.

وقتی کسی سه بار از جانب خدا، سلطان و اسماعيليان محکوم به مرگ شده باشد انجير در دهانش چه مزه‌ای دارد؟

من از آن کسانی نيستم که دين و ايمان صرفا در نظرشان مترادف با ترس از روز قيامت است و نماز برايشان چيزی جز خم و راست شدن نيست. عبادت من وقتی است که به يک گل سرخ می‌نگرم، ستارگان را می‌شمارم، از زيبايی آفرينش شگفت‌زده می‌شوم، از مشاهده‌ی انسان که کامل‌ترين و زيباترين مخلوق آفريدگار است، از مغز او که تشنه‌ی آموختن است، از قلب او که تشنه‌ی عشق است، از احساسات او که بيدار و سرشار است لذت می‌برم.

اخترشناسان از ديرباز اين مطلب را اعلام داشته و دروغ نگفته‌اند: چهار شهر در زير علامت شورش بنا شده‌اند: سمرقند، مکه، دمشق و پالرم. اين چهار شهر هرگز مطيع فرمانروايان خود نبوده‌اند مگر با زور. هرگز به راه راست نرفته‌اند مگر با نوک شمشير. با زور شمشير بود که پيامبر اسلام (ص) روی اهالی مکه را کم کرد. من نيز با شمشير روی اهالی سمرقند را کم خواهم کرد.

می‌گويند يکبار گفته‌ای: «من گاهی به مسجد می‌روم چون سايه‌ی آن برای خوابيدن مناسب است.» ــ فقط شخصی که با آفريدگارش در صلح و صفا بسر ببرد می‌تواند در يک مکان مقدس به خواب برود.

از سينه‌های هزاران تن افراد متعصب يک صدا برمی‌خاست: «بکشيد، بکشيد». هر کس که الفاظ آزادی، دموکراسی و عدالت را بر زبان آورده بود، می‌بايست خودش را پنهان کند. آينده، رؤيايی دست‌نيافتنی به‌نظر می‌رسيد.

آيا تو همان بی‌دينی نيستی که بعضی‌ها می‌گويند؟ پاسخ خيام بيشتر شبيه فرياد شخصی است که در تنگنا قرار گرفته باشد: ــ من از تعصب گريزانم، اما هرگز در وحدانيّت آفريدگار شک نکرده‌ام.

در آغاز هر ماجرای عشقی، معمولاً طرفين از طرح سؤالات پيچيده پرهيز می‌کنند از ترس اينکه مبادا بنای سست‌بنيادی که با هزاران احتياط ساخته‌اند فرو بريزد.

زيباترين ستايشی که از يک قاضی می‌توان کرد، تجليل از خصال او نيست بلکه رفتار درست کسانی است که تحت مسئوليت او قرار دارند.

ــ مگر سلطانه‌ها چگونه می‌ميرند؟ با زهر يا خفگی يا در حين زايمان؟ در شکوه و تجمل نمی‌توان از بدبختی‌های بشر گريخت.

خيام برای نشان دادن مجهول در اين رساله‌ی جبر واژه‌ی عربی «شيئی» را به‌کار می‌برد که بعدها در کتب علمی اسپانيا به صورت «xay» در می‌آيد و رفته رفته حرف اول آن «x» سمبل جهانی مجهول می‌شود.

ــ من که حتی به يک قطره شراب لب نخواهم زد، چون مايلم جايم در بهشت باشد. اما تو مثل اينکه نمی‌خواهی به من بپيوندی؟ ــ تا ابد در جوار اشخاص اندرزگو مانند تو بودن؟ نه متشکرم. خداوند وعده‌ی چيزهای ديگری داده است.

پشت کردن به شاه قبل از خروج از تالار ممنوع است. رسمی عجيب که معلوم نيست به‌دست پادشاهی که نگران آبرويش بوده متداول شده يا ديدارکننده‌ای که از جانش می‌ترسيده است.

غرور و تفرعن خان به آنان قوت قلب می‌بخشيد ولو اينکه خودشان قربانی آن باشند. اما اکنون آرامش او ناراحتشان می‌سازد،

خيام اظهارنظر می‌کند: ــ سلجوقيان چنين‌اند: غارتگرانی بی‌تمدن اما پادشاهانی دانشمند که قادر به ارتکاب اعمال بی‌نهايت پست و رذيلانه ولی در عين حال کارهای بزرگ‌منشانه می‌باشند.

نوشته بود: «ايران بيمار است. چندين پزشک به بالين او آمده‌اند، بعضی تجددخواه و بعضی سنت‌گرا. و هر کدام دارويی تجويز می‌کنند. آينده متعلق به کسی است که بيمار را معالجه کند. اگر اين انقلاب پيروز شود ملايان بايد دموکرات بشوند و اگر شکست بخورد دموکرات‌ها بايد تبديل به ملا بشوند.»

می‌گويند يکبار گفته‌ای: «من گاهی به مسجد می‌روم چون سايه‌ی آن برای خوابيدن مناسب است.»

من از آن کسانی نيستم که دين و ايمان صرفا در نظرشان مترادف با ترس از روز قيامت است و نماز برايشان چيزی جز خم و راست شدن نيست. عبادت من وقتی است که به يک گل سرخ می‌نگرم، ستارگان را می‌شمارم، از زيبايی آفرينش شگفت‌زده می‌شوم، از مشاهده‌ی انسان که کامل‌ترين و زيباترين مخلوق آفريدگار است، از مغز او که تشنه‌ی آموختن است، از قلب او که تشنه‌ی عشق است، از احساسات او که بيدار و سرشار است لذت می‌برم.

در کتاب‌ها افسانه‌ای آمده است که گفتگو از سه يار دبستانی می‌کند که هر کدام به نحوی در آغاز هزاره‌ی دوم اثر گذاشته‌اند: خيام که دنيا را نظاره کرده، نظام‌الملک که بر دنيا حکومت کرده و حسن صباح که آن را به وحشت انداخته. می‌گويند آنان در نيشابور ياران دبستانی بوده‌اند. اين افسانه حقيقت ندارد چون سن نظام سی سال بيش از عمر بوده و حسن تحصيلاتش را در ری و بخشی در زادگاهش قم به انجام رسانده و يقينا هرگز مقيم نيشابور نبوده است.

يکی از نسخه‌های او که برای به‌کار انداختن مغز پيروانش و بهتر ياد گرفتن دروس به‌کار می‌رفته شناخته شده که مخلوطی است از عسل، گردوی کوبيده و تخم گشنيز.

در شکوه و تجمل نمی‌توان از بدبختی‌های بشر گريخت.

ناکرده گناه در جهان کيست بگو؟ وآنکس که گنه نکرده چون زيست بگو؟ من بد کنم و تو بد مکافات دهی پس فرق ميان من و تو چيست بگو؟

روزی که تو بتوانی آنچه را که می‌انديشی بيان کنی، اولاد اولادت هم وقت پير شدن دارند. ما در دوره‌ی راز و ترس بسر می‌بريم. بنابراين تو بايد دو چهره داشته باشی: يکی را به مردم نشان بدهی و ديگری را به خودت و آفريدگارت. اگر می‌خواهی چشم و گوش و زبانت را حفظ کنی فراموش کن که چشم و گوش و زبان داری.

غرور و تفرعن خان به آنان قوت قلب می‌بخشيد ولو اينکه خودشان قربانی آن باشند. اما اکنون آرامش او ناراحتشان می‌سازد،

او به دومين نسل تعلق داشت که هنوز شور و بلندپروازی بنيادگذار سلسله را دارند. اما نصرخان پنجمين نسل دودمانش بود و بيشتر نگران حفظ دست‌آوردهايش بود تا توسعه‌ی دامنه‌ی آن.