بریده‌هایی از کتاب تاریخ اندیشه‌های دینی(۱) از عصر حجر تا اسرار الئوسیس

و تجربۀ دینی اساس فرهنگ انسان را تشکیل می‌دهد. به عقیدۀ او تاریخ اندیشه‌های دینی، همان تاریخ روح انسان و فهم انسانی از معنای هستی است. اسطوره، داستان تاریخ مقدس و روایت شیوه‌ای است که قبل از آغاز زمان و فراتر از ساختارها و محدودیت‌های هستی تاریخی واقعیت مستقل خود را داشت. الیاده در همۀ آثار خود معتقد است که تجربۀ دینی استقلال خاص خود را دارد و به هیچ نحوۀ وجودی دیگری قابل تقلیل نیست. به عقیدۀ او، دین را باید به زبان خاص آن شناخت و نه صرفاً برحسب مقولات جامعه‌شناسی، روان‌شناختی یا دیگر شاخه‌های معرفت بشری.

در مناطق بین‌النهرینی از ستیز بین خدایان طبیعت،‌ اِل خدای سامی به تخت می‌نشیند؛‌ و آیندۀ دینی جدیدی به نام یهودیت را در نطفۀ خود می‌پروراند. به گفتۀ الیاده دین اسرائیل فی‌الواقع دین توراتی (مجموعۀ متن‌ها) است، یعنی از متونی متعلق به اعصار و جهت‌گیری‌های مختلف تشکیل می‌شود که بی‌گمان نمایانگر روایاتی دینی با قدمت بسیار زیادند. اما طی چندین قرن و در محیط‌های متفاوت دوباره تفسیر، تصحیح و تحریر شده‌اند. نویسندگان جدید، تاریخ دین اسرائیل را با ابراهیم شروع می‌کنند،‌ و این‌که خداوند او را برای تصاحب کنعان انتخاب کرد؛ و سپس در بازنویسی‌های جدیدتر تورات، روایات مربوط به کیهان‌آفرینی‌ها،‌ به‌غیر از توفان نوح را حذف کرده و صرفاً به تاریخ پرداخته‌اند، یعنی تاریخ رابطۀ خود با خداوند؛ از این‌رو خاستگاه‌ها حتی آفرینش انسان در دین یهودی چندان اهمیتی ندارد و فقط آنچه مهم است این‌که فرزندان اسرائیل باید مطیع و مومن به یهوه باشند. به‌عبارتی، عبرانی‌ها به تاریخ مقدس یعنی به روابط خود با خداوند بیش از تاریخ خاستگاه‌ها که رویدادهای حیرت‌انگیز و اسطوره‌های آغازین را روایت می‌کنند علاقه‌مند بودند.

ذکر، نام و واژۀ اورشلیم است که نام کهن منطقه‌ای در غرب آسیا و در اساطیر بین‌النهرینی است. برای مسلمانان زمانی این نام معروف شد که پیامبر تغییر قبله را اعلام می‌کند و در گردشی زبان‌شناختی در عربی، بیت مقدس (بیت‌المقدس) می‌شود. وگرنه اورشلیم واژه‌ای سومری است و در زبان عبری تبدیل به جروزالم یا یروزالم و همان دارالسلام به معنای مکان صلح شده است،

انسان نتیجۀ نهایی تصمیمی است که در "آغازهای زمان" گرفته شد: کشتن برای زنده ماندن. خلاصۀ کلام، انسان‌نماها با گوشت‌خوار شدن موفق شدند نیاکان خود را پشت‌سر بگذارند.

تأملات ماورایی انسان قدمتی به اندازۀ ظهورش بر روی کرۀ خاکی دارد و همان اندازه نیز پیچیده است. راست‌قامتی انسان هر چند امری زیست‌شناختی به حساب می‌آید، به سبب شکل‌گیری حسِ در فضا بودن، نوعی حس روانی نسبت به هستی به وجود آورد که نقطۀ آغاز تفکرات ماورایی است. این تغییر زاویۀ دید نیز همان‌قدر که محیط بیش‌تری از زمین را در دیدرس و دسترس آدمی قرار می‌داد، سبب شد بی‌کرانگی آسمان را هم کشف کند. کشف آسمان، آغاز نمادشناسی کیهانی و نشانه‌گذاری‌های زمینی بر اساس آن است و همین فرایند، خلق اندیشه‌های دینی و ادیان را رقم زده است.

موجودیت اساطیر و کارکرد آن‌ها همبستگی عجیب و مثبتی با سلامتی روان انسان‌ها دارد.

می‌کند: زمان خطی جای زمان ادواری را می‌گیرد؛ و دوم، پایان جهان نزدیک است و تنها نجات‌بخش در پایان دورۀ تاریکی از راه می‌رسد و جهان را از عدالت پر می‌سازد...

به‌نظر می‌رسد باور به حیات پس از مرگ، از کهن‌ترین ادوار، براساس استفاده از رنگ اُخرایی سرخ به‌منزلۀ یک جانشین آیینی برای خون و از آن‌جا هم‌چون نماد زندگی اثبات می‌شود.

نقش برجسته‌های خدای مؤنث که گاهی دو متر طول دارند از گچ، چوب یا گل‌رس ساخته شده‌اند و سرگاوهای نر (تجلی خدا) به دیوارها چسبانده شده است. ترسیمات جنسی به چشم نمی‌خورد اما سینۀ زن و شاخ گاو ــ نمادهای حیات ــ گاهی با هم تصویر شده‌اند. در یکی از نیایشگاه‌ها (حدود ۶۲۰۰ ق. م) چهار جمجمۀ مرد در زیر سر گاوهای چسبیده به دیوار قرار داشتند.

مقارن اواسط هزارۀ ششم دهکده‌هایی که با خندق‌ها و دیوارها محافظت می‌شوند و قادرند هزار نفر را در خود جای دهند روبه افزایش است. (۴۵) شمار زیاد محراب‌ها و نیایشگاه‌ها و نیز اشیای گوناگون آیینی گواه یک دین کاملاً سازمان‌یافته هستند. در لایه‌های سنگی سایت کاوش گاسچوراله متعلق به دورۀ انتقالی بین عصر نوسنگی و عصر مفرغ در ۶۰ کیلومتری شمال بخارست، حفاری‌ها معبدی را آشکار ساخت که دیوارهای آن با خطوط مارپیچ زیبا به رنگ قرمز و سبز بر روی زمینه‌ای سفید و مایل به زرد نقاشی شده بود. هیچ مجسمه‌ای وجود نداشت اما وجود ستونی به بلندی دو متر و نیز ستونی کوچک‌تر به کیش ستون مقدس یا نماد محورکیهانی اشاره می‌کنند. (۴۶)

برطبق روایت سومری، پس از آفرینش انسان یک ایزد پنج شهر را بنیاد نهاد؛ او این شهرها را در "مکان‌های پاک ساخت، نام‌هایی بر آن‌ها نهاد، و آن‌ها را به نیایشگاه‌های آیینی تقسیم کرد."(۱۰) از آن زمان به بعد خدایان رضایت دادند تا نقشه‌های شهرها و عبادتگاه‌ها مستقیماً به فرمانروایان بخشیده شود. شاه گودآ در خوابی الهۀ نیدابا را می‌بیند که پارچه‌نوشته‌ای را به او نشان می‌دهد که روی آن ستاره‌های بخشنده و خدایی که نقشۀ معبد را به او نشان می‌دهد نام برده می‌شوند. (۱۱) می‌توان گفت که نمونه‌های معبد و شهر "متعالی"اند زیرا از پیش در آسمان وجود داشته‌اند. شهرهای بابلی نمونه‌های ازلی خود را در صور فلکی داشتند: سیپار در سرطان، نینوا در دُب‌اکبر، آسور در سماک رامح و غیر آن. (۱۲) این مفهوم در شرق باستان فراگیر است.

"هر ابداع و نوآوری با خود خطر مرگ دسته‌جمعی را نیز به همراه آورده است" (آندره وارانیاک). بی‌تحرکی فنی انسان‌های اولیه بقای آن‌ها را تضمین می‌کرد.

در نظر شکارچیان ابتدایی (۵) حیوانات مشابهت زیادی به انسان‌ها داشتند اما دارای قدرت‌های مافوق‌طبیعی بودند. آنان براین باورند که انسان می‌تواند به صورت حیوان درآید و برعکس؛ ارواح مردگان می‌توانند وارد بدن حیوانات شوند؛ و سرانجام این‌که، روابط مرموزی بین یک شخص خاص و یک حیوان خاص وجود دارد (این رابطه "ناگوالسیم" خوانده می‌شد.)

انسان فراخوانده می‌شود از نمونۀ اهورا مزدا پیروی کند اما در انتخاب خود آزاد است. او احساس نمی‌کند که بنده یا خادم خداوند است (آن‌گونه که پرستندگان وارونا، یهوه و الله می‌پذیرند که چنین باشند).