بریده‌هایی از کتاب سلوک شعر (نقد و تئوری شعر)

بسیاری از چیزها یا پدیده‌ها، وقتی به گفته یا نوشته درمی‌آیند، بخشی از آن‌ها یا همه‌اش در بین راهِ انتقال از طریق زبان، گم یا حذف می‌شود.

نه هر که چهره برافروخت دلبری داند نه هر که آینه سازد سکندری داند

برای شناخت هستی، ابزاری یا عنصری جز زبان وجود ندارد

اما شاعر به خودآگاه یا شعور مجهز است و آن لحظه‌های بروزِ ناهشیاری یا بیداریِ درونهٔ جان را با دانستگیِ خود انسجام می‌دهد.

در آسمان درها نهی، در آدمی پرها نهی صد شور در سرها نهی، ای خلق سرگردان تو

«تنها صداست که می‌ماند.»

من به زیباییِ بی‌علم خریدار نیم حُسن مفروش دگر با من و کردار بیار! عاشقان خط‌وخال تو بدآموزانند دیگر این طایفه را راه مده بر دربار اندر این دور تمدن صنما، لایق نیست دلبری چون تو ز آرایش دانش به کنار ننگ باشد که تو در پرده و خلقی آزاد شرم باشد که تو در خواب و جهانی بیدار

طی مکان ببین و زمان در “سلوک شعر” کاین طفل یک‌شبه ره صدساله می‌رود

نگر تا حلقهٔ اقبالِ ناممکن نجنبانی

من آفتاب را باور دارم من دریا را باور دارم و چشم‌های تو سرچشمهٔ دریاهاست

وقتی شاعر کهن از محبوب یا معشوق سخن می‌گوید، چهرهٔ مرد و زنِ بخشندهٔ لذت، یکی است؛ چرا که موقعیت یا شأن انسانیِ زن مطرح نیست. زن نیز مانند مغبچه، شراب، گل، چمن و... وسیله‌ای است برای کامل‌شدن لذت لحظه‌ای شاعر.

منم آن شاعر ساحر که به افسون سخن از نیِ کلک، همه قند و شکر می‌بارم

اصولن اگر بخواهیم برای شعر هدفی قائل باشیم، باید بگویم که هدف شعر، خود شعر است. همان‌گونه که هدف زندگی، خود زندگی است

شعر را به‌زور نمی‌شود سر هم کرد. البته می‌شود این کار را کرد، ولی دراین‌صورت، دیگر شعر نیست، شعار یا مقاله‌ای موزون یا ناموزون و یا اجتهاد خواهد بود.

«راست می‌گوید آن حیوانک می‌دهند از پس این پرده که هست، پرده‌داران سحر، روشنی دست بدست زن تو چشم براه است هنوز مانلی تند برو صبح شده است!»

درعین‌حال باید گفت که این یار، همیشه زن نیست، مغبچه یا پسر نوجوان خوشرویی است که لذت‌جویی را کامل می‌کند.

نخست اینکه معیار خوبی، فرمانبری است. پس باید فرمانده‌ای باشد که زن از آن فرمانبری کند. و فرمانده کسی جز شوهر، پدر و یا به‌طور کلی «مرد» نیست. پس زن در رده‌ای پایین‌تر به‌عنوان فرمانبَر عمل می‌کند. پس اگر فرمانبر از فرمان سرپیچی کرد، باید تنبیه شود. یعنی اگر زنی اعتراض کرد (به نابسامانی یا هر مشکلی)، یعنی بانگ او در خانه بلند شد و یا اگر خواست به کوچک‌ترین حق خود (مثل حرف‌زدن با دیگری و یا از خانه بیرون‌رفتن) دست یابد، همهٔ این‌ها نشانهٔ نافرمانبری و مستوجب تنبیه است

چه نغز آمد این یک سخن زان دو تن که بودند سرگشته از دست زن یکی گفت کس را زنِ بد مباد دگر گفت زن در جهان خود مباد

در خرّمی بر سرایی ببند که بانگ زن از وی برآید بلند چو زن راه بازار گیرد بزن! وگرنه تو در خانه بنشین چو زن

یا شعر نظامی گنجوی که در آن هر کجا قتلی روی می‌دهد، دخالت زن را حتمی می‌داند