بریده‌هایی از کتاب بالکان اکسپرس

من قبلا فکر می‌کردم جنگ در نهایت از راه ترس است که به ما می‌رسد، وحشتی که همه وجودت را فرامی‌گیرد: تپش قلبی که سینه‌ات را از جا می‌کند، عرق سردی که بر تنت می‌نشیند، دیگر هیچ تمایزی میان جسم و ذهنت باقی نمی‌ماند و هیچ کمکی در کار نیست. اما جنگ بدتر از این چیزهاست. فقط قربانی‌ات نمی‌کند بلکه خیلی از آن فراتر می‌رود. جنگ تو را به آن نقطه دردناک می‌رساند که مجبور می‌شوی بفهمی و بپذیری که داری به شکلی در آن مشارکت می‌کنی، همدستش شده‌ای. در یک موقعیت به‌ظاهر عادی یکباره می‌فهمی که تو هم شریک جرمش شده‌ای

جنگ فقط در جبهه‌های نبرد اتفاق نمی‌افتد، جنگ در همه جا هست و همه ما درگیرش هستیم. من از آن سوی جنگ حرف می‌زنم، از آن چهره نادیدنی جنگ. از اینکه چطور آرام‌آرام ما را از درون تغییر می‌دهد.

جنگ به تو یاد می‌دهد که به دیدن خون عادت کنی، مجبور می‌شوی با آن کنار بیایی. از یک جایی به بعد (که خیلی هم زود اتفاق می‌افتد) می‌فهمی که آدم‌ها کرور کرور می‌میرند و جسدهایشان روی هم تلنبار می‌شود، و همه اینها در ذهنت تبدیل به اعدادی انتزاعی می‌شود. برای اینکه دوام بیاوری، سنگدل می‌شوی. فقط وقتی بر خود می‌لرزی که کسی را که کشته شده است می‌شناسی، چون برای درک واقعیتِ مرگ باید به آن هویت بخشید، با چهره‌اش آشنا شد و آن را شخصی کرد. در غیر این صورت رنج می‌کشی اما رنجی مبهم و گنگ، انگار یک زره فلزی تنگ به تن کرده باشی.

اما جنگ بدتر از این چیزهاست. فقط قربانی‌ات نمی‌کند بلکه خیلی از آن فراتر می‌رود. جنگ تو را به آن نقطه دردناک می‌رساند که مجبور می‌شوی بفهمی و بپذیری که داری به شکلی در آن مشارکت می‌کنی، همدستش شده‌ای. در یک موقعیت به‌ظاهر عادی یکباره می‌فهمی که تو هم شریک جرمش شده‌ای

جنگ درک ما از جهان بیرون را هم عمیق‌تر می‌کند. اول حیرت می‌کنی، بعد عصبانیت جایش را می‌گیرد و در نهایت تسلیم می‌شوی؛ وقتی می‌بینی تلقی اروپا از این جنگ چیست: «منازعه قومی»، «میراث کهنِ نفرت و خونریزی». غرب از این طریق به ما می‌گوید: «شما اروپایی نیستید، حتی شرق اروپایی هم نیستید. شما اهالی بالکانید، بالکان اساطیری، وحشی و خطرناک. اگر دوست دارید همدیگر را بکشید. ما نه سردرمی‌آوریم آنجا چه خبر است و نه منافع سیاسی روشنی داریم که وارد گود شویم و حمایتتان کنیم.»

حس می‌کنم برای همه ما کم‌کم آینده دارد به حال تعلیق درمی‌آید و فکر می‌کنم این از همه چیز خطرناک‌تر است. آن جانور غیرمنطقی که در درون همه ما هست از زنجیرهایش رها شده و دیگر هیچ‌کس نمی‌تواند کنترلش کند. هیچ‌کس مصون نیست. منِ کروات به‌هیچ‌وجه کمتر از آشنای صربم که دارد به شرق بوسنی نقل مکان می‌کند، در معرضِ خطر نیستم. زیرا شیطانِ درون ما بیدار شده و آدم‌ها را واداشته که خودشان را چیزی جز فردی وابسته به ملیتی خاص نبینند.

با اینکه آنها به همان روالِ دوران حکومت کمونیستی از چند روز پیش برای این تجمع درخواست مجوز قانونی کرده‌اند

چه کسی آنها را کشته است؛ احتمالا باید گرفتار خشم یا میل به انتقام می‌شدم. اما همین‌طور که به آن حفره شکافته تیره، به آن بافت له‌شده پوشیده از خونِ لخته‌شده چشم دوخته بودم، تنها حسی که داشتم نفرت و انزجاری وصف‌ناپذیر بود نسبت به نوع بشر. مغزِ عریانِ بیرون‌ریخته فراتر از چنین سؤال‌هایی است، شاهدی است بر اینکه همه ما بالقوه جنایتکاریم، اینکه واقعآ همدیگر را نمی‌شناسیم و از این به بعد، اگر از این جنگ جان به‌در ببریم، باید همیشه در وحشتی ویرانگر و دائمی از همدیگر زندگی کنیم. مغزِ عریانِ بیرون ریخته ما را درهم می‌کوبد، نابود می‌کند، به قعرِ تاریکی می‌کشد، و این حق را از ما می‌گیرد که دیگر درباره عشق، اخلاقیات، باورها و سیاست حرف بزنیم، این حق را که اصلا حرفی بزنیم. در برابر تصویر مغزی لخت، همه ارزش‌های انسانی هیچ‌وپوچ می‌شود.

هنوز میلی در وجودمان هست که جنگ را نادیده بگیریم، زندگی خودمان را بکنیم. این میل را در دوستانم می‌بینم که برای سفر به کنار دریا برنامه‌ریزی می‌کنند (اما جاده‌ها خطرناک است، دیشب به قطاری تیراندازی شد، و فرودگاه هر لحظه ممکن است تعطیل شود.) اما از سوی دیگر وقتی دخترم موقع بستن چمدانش برای گذراندن تعطیلاتش در کانادا، لحظه‌ای مکث می‌کند و می‌پرسد: «فقط لباس تابستونی‌هام رو بردارم یا چندتا لباس سبک پائیزه هم بردارم؟» انگار که مطمئن نیست کی قرار است برگردد، در سؤال او جنگ را می‌بینم که خیلی آهسته دارد بین ما می‌خزد و جا خوش می‌کند. چون درواقع دارد می‌پرسد: «یعنی برمی‌گردم؟» اما این سؤالی است که نمی‌توانیم به زبان بیاوریم، زیرا نمی‌توانیم با این واقعیت مواجه شویم که ممکن است تا مدت‌ها همدیگر را نبینیم.

حالا فقط می‌توانم افسوس بخورم که درک من از ملیت با مجازاتِ ملتی حاصل شد که به آن تعلق دارم، به شکلِ مرگ، نابودی، رنج و ـبدتر از همه‌ــ ترس از مرگ. احساس یتیم بودن می‌کنم، جنگ تنها دارایی واقعی‌ام را از من گرفت، فردیتم را.

اما رنج‌کشیدن مقایسه‌بردار نیست، نمی‌شود گفت من کمتر رنج می‌کشم چون کسِ دیگری بیشتر رنج می‌کشد، همان‌طور که من نمی‌توانم بار غم‌های کس دیگری را به دوش بکشم. من سهمِ غم و رنجِ خودم را دارم، هرچقدر که از بیرون کم و ناچیز به نظر برسد. به‌هرحال احساسات ما بر پایه حقایق عینی ایجاد نمی‌شود پس دلیلی ندارد بخواهم احساساتم را توجیه کنم. هرچند از جهتی دیگر احساس گناه می‌کنم.

این بدن دیگر بدنِ من نبود. تحت سلطه چیز دیگری درآمده بود، تحت سلطه جنگ. قبلا فکر می‌کردم مرگِ تن بدترین چیزی است که می‌تواند در جنگ اتفاق بیفتد؛ نمی‌دانستم که جداشدن هویتِ فرد از بدنش بدتر از آن است، بی‌حسی و کرختی جانِ آدم، نابودی پیش از مرگ، دردِ پیش از درد.

حتی بیش از تصاویر تانک‌هایی که به ماشین‌ها و سنگربندی‌ها می‌کوبند، یا چهره وحشت‌زده سربازان جوانی که در جبهه جنگ کشته شده‌اند، این اعداد و ارقامِ بی‌نام هستند که اعلام می‌کنند جنگ شروع شده است.

یکی دیگر از دوستانم در زاگرب تصمیم گرفته دیگر رادیو گوش نکند، تلویزیون نبیند و روزنامه نخواند. خودش را از همه اطلاعات و اخبار دور کرده است. اول فکر کردم این کارش یک جور فرار کردن است، تصمیم گرفته جنگ را نادیده بگیرد، انگار اصلا ربطی به زندگی او ندارد. اما حالا می‌فهمم که این آخرین تلاشِ نومیدانه اوست برای اینکه بتواند آدمی عادی بماند، چون جنگ تا همین حالا هم زندگی‌اش را تباه کرده، و هیچ کاری هم از دستش برنمی‌آید.

اما جنگ بدتر از این چیزهاست. فقط قربانی‌ات نمی‌کند بلکه خیلی از آن فراتر می‌رود. جنگ تو را به آن نقطه دردناک می‌رساند که مجبور می‌شوی بفهمی و بپذیری که داری به شکلی در آن مشارکت می‌کنی، همدستش شده‌ای. در یک موقعیت به‌ظاهر عادی یکباره می‌فهمی که تو هم شریک جرمش شده‌ای ــ با اظهارنظری بی‌هوا راجع به اینکه چرا دوست پناهجویت هنوز می‌خواهد کفش پاشنه‌بلند بپوشد، یا چیزی مانند این.

موقع بیدارشدن ناگهان حس کردم انگار دست و پایم قطع شده. یا حتی بدتر انگار برهنه وسط اتاق ایستاده‌ام، پوستم کنده شده، وجودم از هر چیز معناداری تهی شده، از هر حسی تهی شده. نمی‌دانستم چه باید بکنم، مطلقآ نمی‌دانستم.

همین‌طور که به آن حفره شکافته تیره، به آن بافت له‌شده پوشیده از خونِ لخته‌شده چشم دوخته بودم، تنها حسی که داشتم نفرت و انزجاری وصف‌ناپذیر بود نسبت به نوع بشر. مغزِ عریانِ بیرون‌ریخته فراتر از چنین سؤال‌هایی است، شاهدی است بر اینکه همه ما بالقوه جنایتکاریم، اینکه واقعآ همدیگر را نمی‌شناسیم و از این به بعد، اگر از این جنگ جان به‌در ببریم، باید همیشه در وحشتی ویرانگر و دائمی از همدیگر زندگی کنیم. مغزِ عریانِ بیرون ریخته ما را درهم می‌کوبد، نابود می‌کند، به قعرِ تاریکی می‌کشد، و این حق را از ما می‌گیرد که دیگر درباره عشق، اخلاقیات، باورها و سیاست حرف بزنیم، این حق را که اصلا حرفی بزنیم. در برابر تصویر مغزی لخت، همه ارزش‌های انسانی هیچ‌وپوچ می‌شود.

به نظر من فرزند پسر داشتن در دوران جنگ بدترین بلایی است که می‌تواند سر یک مادر بیاید.

بالکان اکسپرس از جایی شروع می‌شود که اخبار تمام می‌شود؛ جایی بین وقایع و تحلیل‌ها، و روایت‌های شخصی آدم‌ها، زیرا جنگ فقط در جبهه‌های نبرد اتفاق نمی‌افتد، جنگ در همه جا هست و همه ما درگیرش هستیم. من از آن سوی جنگ حرف می‌زنم، از آن چهره نادیدنی جنگ. از اینکه چطور آرام‌آرام ما را از درون تغییر می‌دهد. اگر این نیمه‌داستان‌ـ نیمه‌مقاله‌های کوتاهِ من حرفی برای خواننده داشته باشد، همین است: همین تغییرِ ارزش‌ها، طرز فکر و نحوه نگاه فرد به دنیا که در این وجه درونی جنگ اتفاق می‌افتد ـتغییری که آن‌چنان به‌سرعت هویت درونی فرد را فرامی‌گیرد که آدم دیگر به‌سختی می‌تواند خودش را بازبشناسد.

اما وسط حرفم یک‌دفعه مکث کردم، خشمم لحظه‌ای در هوا معلق ماند و بعد انگار آمد پایین روی چمن‌های خیسِ زمین. این گفتگو در کنار رودخانه هیچ ربطی به ما دو نفر نداشت ـبه او که استاد دانشگاهی بود اهل لیوبلیانا و من که نویسنده‌ای بودم اهل زاگرب. جنگ بود که از زبان ما حرف می‌زد، ما را متهم می‌کرد، به دو طرف متخاصم تقلیلمان می‌داد، مجبورمان می‌کرد خودمان را توجیه کنیم.

من قبلا فکر می‌کردم جنگ در نهایت از راه ترس است که به ما می‌رسد، وحشتی که همه وجودت را فرامی‌گیرد: تپش قلبی که سینه‌ات را از جا می‌کند، عرق سردی که بر تنت می‌نشیند، دیگر هیچ تمایزی میان جسم و ذهنت باقی نمی‌ماند و هیچ کمکی در کار نیست. اما جنگ بدتر از این چیزهاست. فقط قربانی‌ات نمی‌کند بلکه خیلی از آن فراتر می‌رود. جنگ تو را به آن نقطه دردناک می‌رساند که مجبور می‌شوی بفهمی و بپذیری که داری به شکلی در آن مشارکت می‌کنی، همدستش شده‌ای. در یک موقعیت به‌ظاهر عادی یکباره می‌فهمی که تو هم شریک جرمش شده‌ای ـ

من نمی‌توانم بپذیرم که جنگ تنها راه‌حل است، من نمی‌توانم با نفرت کنار بیایم، من نمی‌توانم باور کنم که اسلحه، کشتار، انتقام، نفرت و انباشته‌شدنِ شر می‌تواند مشکلی را حل کند. هر کس که شخصآ جنگ را می‌پذیرد در واقع شریک جرم است

بسیار غم‌انگیز است که آدم مجبور به دفاع شود بی‌آنکه کار بدی کرده باشد

ترک کشور برای همیشه مثل حکم اعدام است، مثل این است که عضوی از بدنت را از دست بدهی

در اصل، جنگ یک بازی مردانه است. شاید برای اینکه آدم‌کشتن برای آنها که بچه‌ای به دنیا نیاورده‌اند راحت‌تر است.

اگر بخواهیم بهانه‌ای بیاوریم شاید این باشد که ما از احساسِ آینده داشتن محروم بودیم. این بدترین بلایی بود که کمونیسم بر سر مردم آورد.

با این طرد کردن، مسئله همبستگی میان انسان‌ها تبدیل به موضوعی می‌شود مربوط به اخلاقیات شخصی‌مان. یعنی وقتی آدم‌ها در مقوله «دیگری» جای می‌گیرند دیگر حس نمی‌کنیم باید به خاطر آنها کاری بکنیم، حتی اگر کاری هم برایشان بکنیم فقط به خاطر خودمان است، به خاطر آرامش وجدانمان.

حالا می‌فهمم که یهودی‌ها قربانی همین «دیگری سازی» شدند، و همه اینها با اسم گذاشتن روی آنها شروع شد، با فروکاستنشان به «دیگری». وقتی این اتفاق می‌افتد دیگر هر چیزی ممکن است.

می‌خواهم بگویم همه ما از سرِ فرصت‌طلبی و ترس در تداوم یافتنِ این جنگ شریک و همدستیم. زیرا با بستن چشم‌هایمان، با ادامه دادن به خریدمان، با کار کردن روی زمینمان، با تظاهر کردن به اینکه اتفاقی نیفتاده است، با این فکر که این مشکل ما نیست، در واقع داریم به آن «دیگری» ها خیانت می‌کنیم ـو نمی‌دانم آیا این مسئله اصلا راه‌حلی دارد یا نه. اما آنچه متوجهش نیستیم این است که با چنین مرزبندی‌هایی داریم خودمان را هم گول می‌زنیم. با این کار درواقع خودمان را هم در معرض این خطر قرار می‌دهیم که در شرایطی متفاوت ما تبدیل به آن «دیگری» شویم.

از کنار چند تا مغازه گذشتیم. شیشه مغازه‌ها خرد شده بود و روی زمین پخش بود و همه قفسه‌ها خالی بود. اما در یکی از قفسه‌ها، در پایین‌ترین قفسه نُه تا نمکدان چینی باقی مانده بود. ایستادم و شمردمشان، اصلا نمی‌دانم چرا. شاید هم می‌دانم: چون این تصویرِ واقعی ویرانی است. حتی یک نفر در روستا نیست که بخواهد نمکدان بخرد یا حتی بدزدد، یک نفر هم نبوده که نمکدان به کارش بیاید.