بریده‌هایی از کتاب حافظ حافظه ماست

سبک حافظ به این صورت که هست، خطی نیست؛ یعنی پیگیر و اسیر یک خط باریک معنایی نیست که ملزم باشد بی‌هیچ تخطی و تجاوزی مثل یک قطار صبور درازنای ریل خود را صرفاً به قصد انجام وظیفه و با نظمی ساعت‌وار بپیماید؛ بلکه چونان حرکت ناپیدای غنچه‌ای نیم شکفته سیری دوری و دایره‌ای و فواره‌وار دارد. خوشه به خوشه مثل چشمه‌ای می‌جوشد. سیرش و ساختمانش حلقوی، یا بلکه کروی است. در همه سو می‌گسترد. همین است که از همه‌جا می‌توان خواندنش را آغاز کرد و یا به‌پایان برد. «تؤتی اکلها کل حین» (ابراهیم، آیه ۲۵)، (گویی به‌جای آنکه بخوانی‌اش می‌خواندت.)

غزل حافظ یک بعدی و خطی نیست که ارتباط بین مفاهیم فقط از طریق توالی و ترتیب ظاهری آن‌ها برقرار باشد. غزل حافظ یک حجم کثیرالاضلاع در ذهن خواننده می‌سازد، و لاجرم در ذهن خود شاعر هم از پیش بوده است، که ترتیب و توالی ظاهری توفیر چندانی به‌بار نمی‌آورد.

حافظ حتی در عهد جوانی، چندان از ذوق انتقادی پیشرفته‌ای برخوردار بود که وحدت (ظاهری و مضمونی) غزل را در محراب چندجانبگی و هنرمندانگی بیشتر، فدا کند. موفقیت شیوه و شگرد نوینی که او اینک در کار کرده بود در گروی یک انضباط هنرمندانه سخت و حساسیت خارق‌العاده‌ای در برابر شکل و صورت (غزل) بود.

اصولا غزل از تشبیب قصاید جدا شده، در ابتدا، در نزد مثلا انوری و سنائی و عطار و مولوی، از انسجام معنایی برخوردار است. این انسجام در اوج غزل‌سرایی فارسی پیش از حافظ، یعنی در نزد سعدی نیز تا حد زیادی محفوظ است و حافظ با آنکه بیش از هر شاعر دیگری از سعدی اثر برده و به اقتفای بسیاری (بیش از صد) غزل او رفته و بسیاری از مضامین او را اقتباس کرده و چندین مصراع او را عیناً در غزلیات خود درج و تضمین کرده است، بافت سخنش از نظر عدم تلائم و فقدان انسجام معنایی، کمترین شباهتی با سخن منسجم سعدی ندارد.

ساختمان غزل حافظ متأثر از سوره‌های قرآن است. قرآن و دیوان حافظ هر دو توسن‌اند، زودآشنا ولی دیریاب‌اند. با یک دوبار خواندن، مخصوصاً اگر بدون حضور قلب و قصد قربت باشد، راهی به درونشان نمی‌توان برد. از طرف دیگر هر دو سهل‌التناول می‌نمایند. بسیاری کسان بوده‌اند و هستند که فقط سواد خواندن قرآن یا فقط دیوان حافظ را دارند. من خود مادربزرگی داشتم که فقط قرآن و حافظ می‌توانست بخواند و روزنامه نمی‌توانست بخواند! بی‌سوادانی بوده‌اند که قرآن یا حافظ را از بر داشته‌اند و از رو نمی‌توانسته‌اند بخوانند.

گویند که روزی شاه شجاع به زبان اعتراض خواجه حافظ را مخاطب ساخته گفت هیچ‌یک از غزلیات شما از مطلع تا مقطع بر یک منوال واقع نشده، بلکه از غزلی سه‌چهاربیت در تعریف شراب است، و دو سه بیت در تصوف و یک دو بیت در صفت محبوب، و تلون در یک غزل خلاف طریقت بلغاست. خواجه حافظ فرمود که آنچه بر زبان مبارک شاه می‌گذرد، عین صدق و محض صواب است، اما مع‌ذلک شعر حافظ در آفاق اشتهار یافته و نظم دیگر حریفان پای از دروازه شیراز بیرون نمی‌نهد...

وقتی که حافظ می‌گوید: «شعر حافظ همه بیت‌الغزل معرفت است» تلویحاً یا بلکه تصریحاً به استقلال هر بیت یا اغلب ابیات غزلش اشاره دارد. یا آنجا که می‌گوید: حافظ آن ساعت که این نظم پریشان می‌نوشت طایر فکرش به دام اشتیاق افتاده بود گذشته از اینکه از روی فروتنی نظم خود را پریشان خوانده است (و از ایهام تضاد بین نظم و پریشان غافل نبوده است) ناخودآگاه اقرار گونه‌ای به تنوع مضامین (حتی ظاهراً تا حد تشتت) غزلیات خود کرده است که باز هم تکرار می‌کنم این نه عیب غزل حافظ که حسن آن است.

«قرآن وحی‌نامه اعجازآمیز الهی است که به زبان عربی، به عین الفاظ توسط فرشته امین وحی، جبرئیل، از جانب خداوند و از لوح محفوظ، بر قلب و زبان پیامبر اسلام (ص) هم اجمالا یکباره و هم تفصیلا در مدت بیست و سه سال نازل شده