بریده‌هایی از کتاب سودای نفس

اگر انسان درقبال خواهش‌ها و کشش‌های نفس امّاره، دست‌بسته و تسلیم نباشد، پاره و لایه‌ای دیگر از نفس جوانه می‌زند که نامش لوّامه است. به‌عبارت‌بهتر، وقتی انسان درقبال برخی از خواسته‌های نفسانی مقاومت می‌کند، نوعی روحیهٔ انتقاد به گذشته در نفسش ایجاد می‌شود و چراهایی برای او به‌وجود می‌آید که درنتیجهٔ آن، شروع به انتقاد از دیروز و دیروزهای زندگی خویش می‌کند.

شرّ حسود از چنان اهمیتی برخوردار است که باید قبل از مواجهه با او، از خداوند استمداد جست و خود را به پناه او سپرد.

برخی افراد به‌گونه‌ای هستند که رفتار و گفتارشان به انسان امید و انگیزهٔ حرکت می‌بخشد و همراهی و هم‌نشینی با آن‌ها انسان را با حقیقت و فضیلت وجود خویش و توانمندی‌ها و سرمایه‌های فطری‌اش آشنا می‌سازد. درمقابل نیز افرادی قرار دارند که جز سخن ملال‌انگیز و ناامیدکننده نمی‌گویند و اعمال و رفتارشان ثمره‌ای جز افزودن حجاب‌های غفلت برای انسان ندارد. بنابراین یکی از مؤثرترین راه‌های دوری از غفلت آن است که انسان در انتخاب دوست، همراه و هم‌نشین خود اندیشه کند تا جان خویش را از این خطر مهلک برهاند.

خداوند در حدیث قدسی می‌فرماید: «کنْتُ کنْزاً مَخْفِیاً فَاحْبَبْتُ أنْ اُعْرَفَ فَخَلَقْتُ الْخَلْقَ لِکی اُعرَفَ». من گنج پنهانی بودم و دوست داشتم که شناخته شوم، پس مخلوقات را آفریدم تا شناخته شوم

کسانی که بخل می‌ورزند و آنچه را خدا از فضل خویش به آنان داده، انفاق نمی‌کنند، گمان نکنند این کار به سود آن‌ها است؛ بلکه برای آن‌ها شر است.

خداوند هرگاه بخواهد قلب انسان را از این‌سو به آن‌سو و از یک حالت به حالت دیگر برمی‌گرداند؛ چراکه تنها او بر قلب آدمیان تسلط و احاطهٔ کامل دارد. درحقیقت، تمام هستی به مشیت و ارادهٔ باری‌تعالی و در ید قدرت اوست؛

بدین ترتیب عقل و وحی، محک و عیار بسیار خوبی برای امیال و هواهای نفسانی انسان هستند و برطبق آیات شریفهٔ قرآن و متون دینی ما، به کشش‌ها و امیالی که در وجود انسان در مسیر و مجرای خویش قرار نگیرند و تحت حاکمیت عقل و وحی نباشند، اصطلاحاً «هوای نفس» می‌گویند.

هر زمان که انسان علم را با همه مطلوب‌بودن وشکوهمندی‌اش رها ساخته و عاری از آن شود و جان خود را به زیور علم آراسته نکند و طعم خوش و شیرین آن را نچشد، مبتلا به ضدّ آن یعنی جهل می‌شود. اینجاست که تمامی مقامات و مراتب باشکوه انسان فرو ریخته و کاخ تجلّی و جمال انسانی به یک‌باره بر سنگ‌فرش جهل کوبیده می‌شود و آدمی نزولی بس مهیب و دهشتناک را آغاز می‌کند. این درد جانکاه جهل است که آدمی را از جایگاه و رتبهٔ حقیقی خویش دور می‌سازد.

آن زمان که حس نوع دوستی و میل به اُنس و محبت و همدلی با دیگران در وجود انسان می‌خشکد و تمایلی به همدردی و همدلی در او باقی نمی‌ماند، بخل به میدان می‌آید.

مفهوم این تقسیمات سه‌گانه آن نیست که حقیقتاً سه نفس در جهان خارج وجود دارد؛ بلکه در عالم واقع، انسان فقط دارای یک نفس است و این سه قسم، حالات مختلفی است که این نفسِ واحد به خود می‌گیرد. به‌عبارت‌دیگر، این سه قسم، جلوه‌های متفاوتی است که نفس در آن ظاهر می‌شود. یک جلوه‌اش امّاره بودن است که آدمی را به زشتی فرا می‌خواند، جلوهٔ دیگر، لوّامه بودن که همان نفس منتقد و ملامتگر است و جلوهٔ سوم، نفس مطمئنّه است که پایان راه و قرارگاه نفس و روح آدمی است.