بریده‌هایی از کتاب زندگی و سلوک آیت‌الله حاج شیخ حسنعلی اصفهانی (نخودکی)

«پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: هر کس که خواهد خانه‌اش به نعمت آباد باشد، به ذکر شش گانه زیر پردازد: اول آنکه در آغاز هر کار بگوید: «بسم الله الرحمن الرحیم.» دوم آنکه چون نعمتی از راه حلال نصیبش گردد، بگوید: «الحمد لله رب العالمین» . سوم آنکه چون خطا و لغزشی کند، گوید: «استغفر الله ربی و اتوب الیه» . چهارم آنکه چون غم و اندوه بر او هجوم آورد، گوید: «لا حول و لا قوه الا بالله العلی العظیم» . پنجم آنکه چون تدبیر کاری کند، گوید: «ما شاء الله کان» . ششم آنکه چون از ستمگری هراس کند، گوید: «حسبنا الله و نعم الوکیل» .

یا الله «همه یا الله می‌گویند و هر کس مطلبی را مد نظر گرفته است. یکی دنیا می‌خواهد و یا الله می‌گوید دیگری عقبی می‌خواهد و یا الله می‌گوید، و آن هم که مولا می‌خواهد یا الله می‌گوید. مرا دلی است که از یار، یار می‌طلبد.»

سوم: آنکه سادات را بسیار گرامی و محترم شماری و هر چه داری در راه ایشان صرف و خرج کنی و از فقر و درویشی در این کار پروا منمایی. اگر تهیدست گشتی، دیگر تو را وظیفه‌ای نیست. چهارم: از تهجد و نماز شب غفلت مکن و تقوی و پرهیز پیشه خود ساز.

اکنون پسرم، ترا به این چیزها وصیت و سفارش می‌کنم: اول: آنکه نمازهای یومیه خویش را در اول وقت آنها به جای آوری. دوم: آنکه در انجام حوائج مردم هر قدر که می‌توانی بکوشی و هرگز میندیش که فلان کار بزرگ از من ساخته نیست، زیرا اگر بنده خدا در راه حق، گامی بردارد، خداوند نیز او را یاری خواهد فرمود.»

علماء بزرگ اسلام، طریق تکمیل انسان را در این دو جمله خلاصه کرده‌اند: التعظیم لامر الله و الشفقه علی خلق الله. یعنی: بزرگ داشتن اوامر الهی از قبیل نماز و روزه، و محبت نسبت به مخلوق خداوند، از آن نوع محبت که بزرگتران، نسبت به کوچکتران خود، مرعی می‌دارند[ مراعات می‌کنند ]

«عاقل کسی است که در برابر قبول حق و حقیقت، رام و به گفتار حق، متصف باشد و به عکس، در مقابل باطل، سرکش باشد و نسبت به گفتار باطل دشمنی ورزد. از دنیای خود، چشم بپوشد، ولی از دین خود دست برندارد. راستی گفتار و نیکی کردار، دو نشانۀ انسان خردمند است.

نیرومندی هوای نفس، از شهوات انسان حاصل می‌گردد و بالاترین نشانه‌های هوای نفس، حرام خواری و غفلت از واجبات و فرائض و تحقیر سنن الهی و آلودگی به اعمال لهو و بی حاصل است.»

«سلامت لسان، از سلامت قلب انسان است.»

آنکه آدمی یقین داشته باشد که از سوی مخلوق سود و زیانی به او نمی‌رسد و از غیر خدا مأیوس باشد. در چنین حال است که بندۀ خدا، جز به خاطر خداوند خود کاری نخواهد کرد و به هیچکس جز او چشم امید نخواهد داشت و از هیچ چیز جز خداوند متعال خائف و ترسان نخواهد بود و طمع از غیر منقطع خواهد ساخت. آری این است معنی و حقیقت توکل به خدا.

«از صفات بندگان خداوند رحمان، یکی آن است که سخن شان با دشمنان نیز سالم و نا آلوده است چه رسد به گفتارشان با دوستان.»

«پس از نماز صبح و تعقیب آن، این آیه را سه مرتبه بخوانید: «وَ مَن یَتَّقِ اللهَ یَجعَل لَهُ مَخرَجاً وَ یَرزُقهُ مِن حَیثُ لاَ یَحتَسِبُ وَ مَن یَتَوَکَّل عَلَی اللهِ فَهُوَ حَسبُهُ أنَّ اللهَ بَالِغُ أمرِهِ قَد جَعَلَ اللَهُ لِکُلِّ شَیءٍ قَدراً» . پس از آن، سه مرتبه سورۀ توحید را بخوانید و سه مرتبه بر محمد و آل او صلوات بفرستید.»

سلام «باری! یکی از موارد آداب معاشرت در اسلام، سلام کردن است. در شریعت دو گونه سلام وارد است. یکی سلام به هنگام ورود در مجلس، و دیگری سلام به هنگام ترک مجلس که آن را سلام تودیع گویند، و در خبر است که سلام اول اولی بر سلام دوم نیست.»

از ابتدا در راه خدا «اینکه شهادات سه گانه را در بدو تولد کودک در گوش او می‌گویند، شاید به این سبب باشد که اگر هم می‌خواهد بخوابد در راه الله بخوابد.»

اگر آدمی، یک اربعین به ریاضت پردازد، اما یک نماز صبح از او قضا شود، نتیجه آن اربعین، هباءً منثوراً[ گرد پراکنده ]خواهد گردید.

زهد، نه آنست که مال دنیا را تباه کنی و نه آنکه حلال آن را برخود حرام گردانی. بلکه زهد آنست که اعتمادت به آنچه نزد حق است بیش از آنی باشد که در نزد خودت یافت می‌شود.

سلامت زبان «سلامت لسان، از سلامت قلب انسان است.»

هوای نفس، دشمن عقل آدمی و مخالف حق و قرین باطل‌ها است. نیرومندی هوای نفس، از شهوات انسان حاصل می‌گردد و بالاترین نشانه‌های هوای نفس، حرام خواری و غفلت از واجبات و فرائض و تحقیر سنن الهی و آلودگی به اعمال لهو و بی حاصل است.»

سلام از سلامتی است، یعنی ذات و صفات و افعال خدا از هرگونه عیب و نقصی سالم است.

پیامبر: توکل چیست؟ جبراییل: آنکه آدمی یقین داشته باشد که از سوی مخلوق سود و زیانی به او نمی‌رسد و از غیر خدا مأیوس باشد. در چنین حال است که بندۀ خدا، جز به خاطر خداوند خود کاری نخواهد کرد و به هیچکس جز او چشم امید نخواهد داشت و از هیچ چیز جز خداوند متعال خائف و ترسان نخواهد بود و طمع از غیر منقطع خواهد ساخت. آری این است معنی و حقیقت توکل به خدا.

اگر آدمی، یک اربعین به ریاضت پردازد، اما یک نماز صبح از او قضا شود، نتیجه آن اربعین، هباءً منثوراً[ گرد پراکنده ]خواهد گردید. بدان که در تمام عمر خود، تنها یک روز، نماز صبحم قضا شد، پسر بچه‌ای داشتم شب آن روز از دست رفت. سحرگاه، مرا گفتند که این رنج فقدان را به علت فوت نماز صبح، مستحق شده‌ای. اینک اگر شبی، تهجدم ترک گردد، صبح آن شب، انتظار بلایی می‌کشم.

«خداوند متعال، عقل را سه جزء فرمود. عاقل کامل کسی است که این اجزاء در وی باشد و آنکس که از این سه جزء خالی باشد، تهی از عقل و فرزانگی است. اجزاء سه گانه عقل عبارت است از: معرفت نیکو نسبت به ذات حق تعالی و اطاعت از او و صبر و شکیبایی در برابر اوامر پروردگار.»

حکمت گمشدۀ مؤمن است؛ باید که در کسب آن بکوشید؛ گرچه نزد مشرکی یافت شود، که شما از مشرکان به داشتن حکمت سزاوارترید.»

پیامبر: ای جبراییل تفسیر قناعت چیست؟ جبراییل: قناعت آن است که بندۀ خدا به بهرۀ خویش از دنیا خشنود باشد. به کم بسازد و سپاس ولی نعمت خویش به جای آورد.

«از نزد خدا آمده‌ایم و بازگشت ما نیز به سوی اوست، امّا برای چه کار آمده ایم؟ برای عبادت و خداشناسی، ولی چرا خداوند (لیعبدون) گفت و (لیعرفون) نفرمود؟ برای اینکه بفهماند که طریق خداشناسی منحصر است به بندگی و عبادت. زیرا که آدمی به هر کس که نزدیکتر شد، شناساییش از او بیشتر می‌شود و شناسایی هر کس نسبت به خداوند با اندازۀ قرب او به خدا است. این است که در همۀ عبادات نیت و قربت شرط است و هر عبادتی را به وقت نیت می‌گویی قربه الی الله.»

امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: «انّ الدین عند الله الاسلام و الاسلام هم التسلیم» . یعنی: «دین در نزد خداوند اسلام است، و اسلام چیزی جز تسلیم نیست» .

پیامبر: ای جبراییل زهد را چه معنی است؟ جبراییل: زاهد کسی است که دوستان خدای را دوست و دشمنان او را دشمن دارد، از حلال دنیا دوری کند و به حرام آن هرگز توجه نکند زیرا که در حلال دنیا حساب است و در حرامش عقاب و شکنجه است. چنین بنده‌ای همان گونه که نسبت به خویشتن مهربان است، به همۀ مسلمانان مهر می‌ورزد و از سخن گفتن به همان قدر اکتفا می‌کند که گرسنه‌ای از خوردن گوشت مرده‌ای نا گزیر است و از حطام[ مال دنیا، خرده ریز بی ارزش ]این جهان و زر و زیور آن چنان می‌گریزد که گویی از آتشی سوزنده در گریز است. مرگ همواره در برابر چشم او است و از یاد آن لحظه‌ای غافل نمی‌شود.

پیامبر: ای جبراییل بازگو که اخلاص چیست؟ جبراییل: بندۀ مخلص کسی است که از دیگران چیزی نخواهد تا خود به آن برسد و چون به آن دست یافت راضی و خشنود باشد و اگر زیادتی ماند به دیگران بخشد. آن بنده که حاجت از خلق نخواهد در حقیقت به بندگی خود نسبت به حضرت احدیت جلّ و علا اقرار و اذعان کرده است. و آنکس که از قسمت خود راضی و خشنود است، در حقیقت، از خدای خود راضی و خشنود است و خداوند نیز از چنین بنده‌ای راضی خواهد بود و هر آنکس که از مال خود در راه رضای خداوند به دیگران می‌بخشد در حقیقت نسبت به پروردگار خود کمال اعتماد و اطمینان را ابراز داشته است.

ارکان ایمان امام رضا علیه السلام فرمود: «الایمان اربعه ارکان: التوکل علی الله و التفویض الی الله و الرضا بقضاء الله و التسلیم لامر الله» «ایمان را چهار رکن است: توکل بر خدا و تفویض امور به او و رضا به خواستۀ پروردگار و تسلیم در برابر امر حق.»

پیامبر: توکل چیست؟ جبراییل: آنکه آدمی یقین داشته باشد که از سوی مخلوق سود و زیانی به او نمی‌رسد و از غیر خدا مأیوس باشد. در چنین حال است که بندۀ خدا، جز به خاطر خداوند خود کاری نخواهد کرد و به هیچکس جز او چشم امید نخواهد داشت و از هیچ چیز جز خداوند متعال خائف و ترسان نخواهد بود و طمع از غیر منقطع خواهد ساخت. آری این است معنی و حقیقت توکل به خدا.

در انجام حوائج مردم هر قدر که می‌توانی بکوشی و هرگز میندیش که فلان کار بزرگ از من ساخته نیست، زیرا اگر بنده خدا در راه حق، گامی بردارد، خداوند نیز او را یاری خواهد فرمود.» در این جا عرضه داشتم: پدر جان، گاه هست که سعی در رفع حاجت دیگران، موجب رسوایی آدمی می‌گردد. فرمودند: «چه بهتر که آبروی انسان در راه خدا بر زمین ریخته شود.