بریده‌هایی از کتاب مقدمات روانشناسی یونگ؛ نظریه های تحلیل روان ۲

هدف نهایی آموزش و پرورش همین است یا لااقل همین باید باشد که آنچه ناخودآگاه است، به آگاهی آورده شود. آموزش، همان‌طور که از ریشه‌شناسی لغت برمی‌آید، بیرون کشیدن چیزی است که به حالت خفته از همان آغاز در انسان وجود دارد، نه پر کردن ظرفی خالی با دانش و اطلاعات.

یونگ نوشت: «هدف اصلی روان‌درمان‌گری انتقال فرد به جایگاهی غیرممکن از حالت خوشبختی نیست. هدف این است که فرد در برابر ناملایمات و ناراحتی‌ها، استقامت و شکیبایی فلسفی بیاموزد»

یونگ به این نکته اشاره کرده که دنیای مدرن، امکانات کافی در اختیار سایه، جهت تفرد یافتن نمی‌گذارد.

فقدان ارزش، باعث ایجاد خلاء در شخصیت می‌شود.

مفاهیم کلیدی در روان‌پویش‌گری یونگ شامل انرژی روانی یا لیبیدو، ارزش، تعادل‌سازی، آنتروپی، هم‌ارزی، پیش‌روی، واپس‌روی و هدایت هستند.

یک نماد بیش از هر چیز، تلاشی جهت نمایاندن یک کهن‌الگوست، ولی نتیجه همیشه ناکامل است. یونگ اذعان می‌داشت که تاریخ انسان شاهدی است بر تلاش او جهت یافتن نمادهای بهتر، به معنی یافتن نمادهایی که به‌طور کامل و آگاهانه (تفردیافته) کهن‌الگوها را تحقق بخشند.

به گفتهٔ یونگ: «افراد دارای عقده نیستند. این عقده‌ها هستند که افراد را در بر می‌گیرند! هدف درمان تحلیلی، حل کردن عقده‌ها و آزادسازی فرد از ظلمی است که این عقده‌ها بر زندگی او روا می‌دارند».

تنها هدف وجودی انسان، افروختن چراغی در ظلمت بودن محض است.

«روان» از تعداد بی‌شماری نظام‌ها، یا سطوح گسترده ولی متعامل تشکیل شده است. سه سطح در روان انسان قابل شناسایی است: خودآگاه، ناخودآگاه شخصی و ناخودآگاه جمعی.

آگاهی کودک به‌طور روزمره و از طریق کاربرد چهار عملکرد ذهنی رشد می‌کند. یونگ این کارکردها را «تفکر»‌، «احساس»‌، «حس بدنی» و «شهود» نامید. کودک این چهار کارکرد را به یک اندازه مورد استفاده قرار نمی‌دهد و معمولاً یکی از آن‌ها را به از دیگران ترجیح می‌دهد. استفادهٔ غالب از یکی از این کارکردها همان چیزی است که یک کودک را از کودک دیگر متمایز می‌کند.

علاوه بر این چهار کارکرد ذهنی، دو نوع نگرش نیز وجود دارد که جهت‌گیری ذهن خودآگاه را مشخص می‌کند. این نگرش‌ها برون‌گرایی و درون‌گرایی هستند. نگرش برون‌گرا، خودآگاهی را به سمت جهان عینی و بیرونی و نگرش درون‌گرا، خودآگاهی را به سوی جهان درونی و ذهنی سوق می‌دهد.

برخی کهن‌الگوها از چنان اهمیتی در شکل دادن به شخصیت و رفتار ما برخوردارند، که یونگ توجه ویژه‌ای به آنها مبذول داشته است. این‌ها آنیما (روان زنانه) و آنیموس‌ (روان مردانه)، نقاب‌، سایه و خویشتن نام دارند.

حال ما به چهار کهن‌الگوی اساسی می‌پردازیم که همان‌طور که ذکر شد، نقش بسیار مهمی در شخصیت هر انسان ایفا می‌کنند.

نقاب یا پرسونا به معنی ماسکی بود که بازیگران برای ایفای نقشی خاص در بازی تئاتر بر چهره می‌زدند. واژهٔ شخص و نیز شخصیت از همین واژه ریشه گرفته‌اند. در روان‌شناسی یونگ، کهن‌الگوی نقاب همان هدف و کارکرد را داراست. نقاب به فرد کمک می‌کند تا نقشی را که الزاماً نقش واقعی او نیست، ایفا کند.

به‌طور خلاصه، باید در مورد کهن‌الگوی سایه چنین اظهار نظر کرد که این کهن‌الگو به شخصیت انسان یک کیفیت تمام‌عیار و سه‌بعدی می‌بخشد. این خصوصیات باعث به وجود آمدن سرزندگی و نیرومندی و خلاقیت و شور و اشتیاق در انسان می‌شود. طرد سایه، باعث سطحی شدن و کم‌توان شدن شخصیت می‌شود.

اضافه شدن تنها مقدار ناچیزی انرژی به روان نامتعادل انسان، می‌تواند تغییرات عظیمی در رفتار او پدید آورد. برای مثال یک اظهار نظر نابه‌جا ممکن است باعث به وجود آمدن واکنشی بیش از حد آتشین و تند در فرد مخاطب شود.

اشتباه است اگر فکر کنیم که انسان می‌تواند خود را در برابر هر رویدادی مهیا و آماده کند. تجربه‌های جدید در روان ازدحام می‌کنند و تعادل آن را مختل می‌سازند. به همین دلیل است که یونگ دوره‌های انزوا و گوشه‌نشینی را جهت بازیابی تعادل روان لازم می‌دانست و توصیه می‌کرد.

اگر روان کاملاً نسبت به جهان بیرون باز بود، دچار آشوب‌زدگی و اگر کاملاً بسته بود، دستخوش رکود می‌شد. کارکرد یک شخصیت سالم و متعادل، در فاصلهٔ میانی بین دو قطب «کاملاً بسته» و «کاملاً باز» تعریف می‌شود.

انرژی موجود در یک ارزش، به ارزش دیگر یا به مجموعه‌ای از ارزش‌های دیگر منتقل می‌شود. هیچ انرژی‌ای صرف فرایند انتقال نمی‌شود، همان‌طور که در انتقال اسکناس ده‌دلاری به فروشنده، هیچ چیزی از ارزش پول کم نمی‌شود.

برای نشان دادن این حقیقت که روان انجام کاری را متوقف نمی‌کند مگر اینکه کار دیگری را به‌جای آن انجام دهد، نیازی به تمثیل و قیاس نیست. ما انتظار داریم که پس از زمانی که علاقهٔ یک پسربچه به کتاب قصه، هفت‌تیربازی و بازی با ادوات کودکانه کاهش یافت، به خودروهای واقعی، کتاب‌های رمان و جنس مخالف علاقه پیدا کند.

ما می‌توانیم کاملاً مطمئن باشیم که اگر شخصیت فردی به ناگاه به‌طور افراطی تغییر کند (از دکتر جکیل به آقای هاید)، نوعی جابه‌جایی و توزیع مجدد ارزش‌ها مسئول این فعل و انفعالات بوده است.

تنها از طریق خودآگاهی است که نظام شخصیت می‌تواند به سوی تفرد پیش رود.

یونگ حتی معتقد بود که رؤیاهای نوزاد بیشتر رؤیاهای والدین او هستند، تا خود او. در یکی از موارد بالینی که توسط یونگ تشریح شد، پدری از طریق بررسی رؤیاهای پسر کوچکش مورد تحلیل قرار گرفت. رؤیاهای پسربچه، درست همانند یک آینه انعکاسی از وضعیت روانی پدرش در زمان تحلیل بود.

یونگ همچنین بیان کرده که ممکن است فرهنگ‌های مختلف پذیرای سنخ‌های مختلف شخصیتی باشند. برای مثال در خاور دور، درون‌گرایی و شهود ترجیح داده می‌شود، در حالی که در فرهنگ کشورهای غربی، برون‌گرایی و متفکر بودن ارزش‌مند است.

بهترین نوع دوستی و پیوند زناشویی، میان دو انسان تفردیافته اتفاق می‌افتد، در حالتی که تمام نگرش‌ها و کارکردها در شخصیت هر دو نفر رشد کرده باشد.

سنخ‌شناسی یونگ شامل دو نگرش برون‌گرایی و درون‌گرایی و چهار کارکرد تفکر، احساس، حس بدنی و شهود می‌شود. ترکیب این نگرش‌ها و کارکردها هشت سنخ شخصیتی را پدید می‌آورد. تفاوت و گوناگونی در میزان رشد یافتگی و خودآگاه بودن این نگرش‌ها و کارکردها، یا ناخودآگاه و رشد نایافته بودن آن‌ها، تعیین‌کنندهٔ طیف گستردهٔ تفاوت‌های فردی در انسان می‌باشد.

اگر ادعا کنیم که دو مفهومی که در نوشته‌های یونگ بیشترین اهمیت را داشته‌اند، مفاهیم نماد و کهن‌الگوست، اغراق نکرده‌ایم. این دو مفهوم با هم رابطهٔ تنگاتنگ دارند. نمادها تظاهر بیرونی کهن‌الگوها محسوب می‌شوند.

نمادها در عین حال، اشکال تغییر شکل‌یافتهٔ سائق‌های غریزی ابتدایی هستند. نمادها، لیبیدوی غریزی را در مجرای ارزش‌های فرهنگی و معنوی به جریان درمی‌آورند. این همان اندیشهٔ آشنای یونگ است که ادبیات، هنر و نیز دین، در حقیقت اشکال تغییر شکل‌یافتهٔ غرایز زیست‌شناختی هستند.

در بررسی رؤیاهای یک بیمار بچه‌باز، ما به این نتیجه رسیدیم که این بیمار خود کودکی بیش نبود. او هرگز بزرگ نشده بود. او کودکی بود که با کودکان دیگر به بازی‌های جنسی می‌پرداخت. اگر بخواهیم از واژگان یونگی استفاده کنیم، باید بگوییم که او قربانی کهن‌الگوی کودک قرار گرفته بود. کهن‌الگوی کودک بر روان او سلطه یافته بود، زیرا او مادری بیش از حد حمایت‌کننده و پدری اغواگر داشت.

یونگ می‌گوید که آنیما علاقه‌ای نسبت به همهٔ چیزهایی است که از پیش تعیین‌شده در یک زن به خصایل خودخواهی، درماندگی، تردید و رفتارهای غیرعمدی مربوط می‌شود. آنیموس به‌طور انتخابی با مردانی همانندسازی می‌کند که بی‌باک، روشن‌فکر، هنرمند و ورزش‌کار باشند.