بریده‌هایی از کتاب نقش کوفه در گسترش تشیع تا قرن چهارم هجری

دوران شکوفایی حوزه فکری امامیه از اوایل قرن دوم هجری، هم‌زمان با دوران امامت امام باقر و امام صادق آغاز شد. در این دوران نسلی از دانشمندان شیعه پرورش یافتند که در دگرگونی‌های فرهنگی جهان اسلام به‌ویژه در تثبیت آموزه‌های شیعه نقش بسزایی داشتند. این دوره بهترین فرصتی بود که شیعه آزادانه وارد عرصه فعالیت‌های علمی ـ فرهنگی شود. بیشتر این دانشمندان از شیعیان کوفه، محدثان و فقیهانی چون جابر بن یزید جعفی، ابان بن تغلب، زراره، محمد بن مسلم و ده‌ها تن دیگر بودند که پا به عرصه ظهور گذاشتند و افزون بر نقش فعال در حمل و نشر احادیث اهل‌بیت، به تدوین اصول و مجموعه‌های حدیثی شیعه پرداختند که محتوای اصلی متون حدیثی شیعه در دوره‌های بعد شد.

با توجه به بافت جمعیتی ناهمگون کوفه، نحله‌های فکری گوناگون و فرقه‌های مختلف کلامی و فقهی در آن فعالیت می‌کردند که در نوشتار پیش‌رو، تعامل شیعیان امامیه با فرقه‌های دیگر منشعب از شیعه و فرقه‌های اهل سنت بررسی شده است. بررسی تأثیر عمیق مکتب علمی کوفه بر دیگر مکاتب حدیثی شیعه در قم، بغداد و دیگر شهرها، از دیگر مباحث مهم این پژوهش است؛ به‌طوری‌که می‌توان گفت، مکاتب حدیثی این شهرها همه محصول مکتب کوفه‌اند.

تشیع عراقی بر کسانی اطلاق می‌شد که به‌رغم داشتن گرایش‌های شیعی و نقل فضایل اهل‌بیت و دشمنی با امویان و عباسیان، در قالب هیچ‌یک از فرق شیعی اعم از زیدی، امامی و اسماعیلی نمی‌گنجند. مسلماً این قبیل افراد می‌توانند معتزلی شیعی باشند. اما این عنوان برای همه آنان گویا نیست؛ بلکه می‌توان پذیرفت، بعضی از کسانی که شیعه عراقی‌اند، معتزلی نباشند. دراین‌صورت، با داشتن گروه زیادی از این دست در میان محدثان عراقی، باید گفت، عنوان شیعه عراقی، عنوانی است که می‌تواند مشکل توجیه گرایش مذهبی این قبیل افراد را حل کند.